05/04/2017

Spółdzielczość w krajach Unii Europejskiej – potencjał i regulacje prawne

Spółdzielczość w Europie por. SM

Spółdzielczość w Unii Europejskiej – stanowiąca ważny sektor gospodarki, obejmujący 131 tys. przedsiębiorstw spółdzielczych liczących 128 milionów członków, zatrudniających 4,4 miliona pracowników i osiągających łączne obroty roczne 993 miliarda euro – jest zjawiskiem niezwykle zróżnicowanym. Liczba spółdzielni i ich potencjał ekonomiczny i społeczny w poszczególnych państwach Unii Europejskiej i spoza niej, dominujące branże spółdzielcze, udział spółdzielni w PKB i udziały rynkowe w różnych obszarach produkcji i usług, najczęściej występujące modele spółdzielni, a także tradycje i nurty ideowe, z których się one wywodzą, różnią się znacznie od siebie.

Spółdzielnie opierają swoją działalność wreszcie na odmiennych prawnych podstawach działania – brak jest jednolitych regulacji zarówno na szczeblu narodowym, jak i wspólnotowym. Poniżej przedstawione zostaną niektóre zagadnienia związane z działalnością spółdzielczą w Europie ze szczególnym uwzględnieniem niektórych krajów Unii Europejskiej – geneza spółdzielczości, jej potencjał ekonomiczny oraz prawne podstawy jej funkcjonowania. Wskazana będzie również w pewnych przypadkach pomoc, jakiej spółdzielniom udzielają Państwa, zwłaszcza w zakresie ulg podatkowych i innego rodzaju wsparcia finansowego. 

 1. Geneza i okoliczności powstania spółdzielczości

  Terminem „spółdzielczość” określa się, uważany obecnie za jeden z filarów gospodarki społecznej, powstały w pierwszej połowie XIX wieku ruch społeczno-gospodarczy stawiający sobie za cel samopomoc i samoobronę uboższych i średnich warstw społecznych wobec różnorodnych zagrożeń, a realizujący te zadania poprzez spółdzielnie, będące szczególnego typu korporacjami mającymi zarazem cechy zrzeszenia społecznego o celach ekonomicznych i przedsiębiorstwa urzeczywistniającego te cele. Istota spółdzielczości mieści się we współdziałaniu, kooperacji (stąd inna, dawniej powszechnie stosowana nazwa spółdzielni – kooperatywy, która w odpowiednich wersjach językowych do dzisiaj przetrwała w większości krajów europejskich). Założyciele ówczesnych spółdzielni nawiązywali z jednej strony do dawnych tradycji współdziałania w społecznościach zarówno wiejskich, jak i miejskich, a z drugiej do trzech wielkich doktryn społecznych, które rozwijały się w tamtym stuleciu, a podlegając ewolucji, przetrwały do dziś, stanowiąc także podstawę ideową wielu partii politycznych i ruchów społecznych: socjalizmu (a w początkowo tzw. „socjalizmu utopijnego”), liberalizmu (i neo-liberalizmu) oraz chrześcijańskiego solidaryzmu. Pierwszy z nich pragnął ewolucyjnego czy wręcz rewolucyjnego przekształcenia społeczeństw i państw; dwa pozostałe swoje zadania usiłowały realizować w ramach istniejących układów politycznych czyniąc je bardziej przystającymi do potrzeb ludzkich, zwłaszcza uboższych i średnio zamożnych grup. Choć oparte były o zupełnie odmienne przesłanki, wszystkie podkreślały znaczenie kooperacji, a nie konkurowania jednostek i podmiotów gospodarczych w realizacji celów, pomniejszały znaczenie generowania zysku i w efekcie spółdzielnie – niezależnie od swych korzeni ideowych – w swoim kształcie i działaniu przejawiały i przejawiają obecnie wiele podobieństw. Wypełniane przez nie potrzeby to zwłaszcza potrzeba zaopatrzenia się w tanie, dobrej jakości artykuły codziennego użytku w gospodarstwach domowych (spółdzielnie spożywców), zapewnienia sobie locum (spółdzielnie mieszkaniowe), niskooprocentowanych niewielkich pożyczek i możliwości oszczędzania nadwyżek (spółdzielnie oszczędnościowo-kredytowe), stworzenia sobie zatrudnienia (spółdzielnie pracy), obsługi swoich gospodarstw rolnych i indywidualnych warsztatów pracy (rolnicze spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu, spółdzielnie rzemieślnicze) itd. Wśród „ojców-założycieli” europejskiej spółdzielczości pojawiają się tak wybitne postaci jak Robert Owen (prekursor nurtu socjalistycznego), Hermann Schulze-Delitzsch (twórca spółdzielni opartych o idee liberalne) i Friedrich Wilhelm Raiffeisen (związany z nurtem solidarystyczno-chrześcijańskim) (więcej o genezie europejskiej spółdzielczości np. w: Piechowski 2008, s. 13-18, 21-23, 27-30).

  Spółdzielnie powstawały niemal zawsze w wyniku inicjatyw oddolnych: czy to samych przyszłych członków mających konkretne potrzeby, czy też „oświeconych” jednostek, filantropów, społeczników, pragnących dopomóc potrzebującym. Nigdy praktycznie nie działo się to na skutek decyzji władz państwowych, choć niejednokrotnie widziano w spółdzielniach narzędzie rozwiązywania problemów społecznych, mogące wspomóc czy  „wyręczyć” w tym państwo. I tak np. Louis Blanc we Francji już w 1839 r. głosił konieczność tworzenia „warsztatów społecznych” – stowarzyszeń wytwórczych robotników (odpowiednika spółdzielni pracy), będących własnością samych pracowników; ponieważ jednak robotnicy nie dysponują środkami umożliwiającymi zakładanie takich warsztatów, Blanc uważał, że państwo w społecznym interesie powinno je wspierać do chwili, gdy uzyskają one zdolność do samodzielnego funkcjonowania. Podczas Rewolucji Lutowej 1848 r., kiedy to pełnił m. in. funkcję przewodniczącego t. zw. Komisji Luksemburskiej (rządowej komisji pracy), inicjował takie stowarzyszenia w formie „warsztatów narodowych” w celu głównie krótkoterminowego zwalczania bezrobocia (Demoustrier 1984, s. 23-24). Wobec coraz silniejszego rozprzestrzeniania się spółdzielni, w wielu krajach europejskich w II połowie XIX wieku pojawiały się inicjatywy legislacyjne mające uregulować działalność spółdzielczości, a niejednokrotnie ułatwiające ich tworzenie i funkcjonowanie. W późniejszym okresie w zakładaniu spółdzielni znaczną rolę odgrywały nieraz związki zawodowe, organizacje rolników czy inne organizacje pozarządowe. Np. we Francji po II wojnie światowej ruch założycielski dobrze obecnie rozwiniętych spółdzielni usług rolnych (w zasadzie wspólnego użytkowania sprzętu rolniczego) zwanych CUMA (Coopératives d’Utilisation du Matériel Agricole) odbywał się przy silnym wsparciu Generalnej Konfederacji Rolnictwa.

  Choć w literaturze jako pierwszą spółdzielnię podaje się zwykle Roczdelskie Stowarzyszenie Sprawiedliwych Pionierów, powstałą w Anglii w 1844 r., zarówno we wcześniejszych latach, jak i późniejszych, w Wielkiej Brytanii, jak i innych krajach Europy, takich spółdzielczych i pre-spółdzielczych inicjatyw było więcej. Oto przykłady wśród obecnych członków UE (na podst.: Schaffer 1999, Golja, Novkovic 2014 s. 18):

                Austria – 1851 r. (spółdzielnia kredytowa, Klagenfurt)

                Belgia – 1848 r. (spółdzielnia pracy piekarzy)

                Bułgaria – 1863 (spółdzielnia kredytowa)

                Chorwacja – 1862 (spółdzielnia rzemieślnicza w Pitomaca)

                Cypr – 1909-1914 (spółdzielnie rolnicze i kredytowe)

                Czechy – 1852 r. (spółdzielnie oszczędnościowe i wspólnych zakupów, Praga)

                Dania – 1851 r. (spółdzielnia kredytowa właścicieli ziemi)

                Estonia – 1898-1918 (spółdzielnie rolnicze i kredytowe)

                Finlandia – 1870 r. (spółdzielnia spożywców)

           Francja – ok. 1750 r. (spółdzielnie producentów serów), ok. 1830 r. spółdzielnie                                             rolnicze, spożywców i pracy

                Grecja – 1780 r. (spółdzielnia farbiarska, Ambelakia)

                Hiszpania – 1838 r. (spółdzielnia hodowców bydła, Madryt)

                Holandia – 1860 r. (spółdzielnia spożywców)

                Irlandia – 1859 r. (spółdzielnia spożywców, Dublin)

                Litwa – 1869 r. (spółdzielnia spożywców)

                Łotwa  – po 1860 r. (spółdzielnie spożywców)

                Luksemburg – 1808 r. (spółdzielnia rolnicza)

                Malta – 1946 r. (spółdzielnie producentów owoców i warzyw)

                Niemcy – 1845 r. (spółdzielnia w Chemnitz)

                Polska – 1816 r. (Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze dla Ratowania się

                                wspólnie w Nieszczęściach, pierwowzór spółdzielni rolniczych)

                Portugalia – ok. 1850 r.

                Rumunia – 1852 r. (spółdzielnia kredytowa)

       Słowacja – 1845 r. (spółdzielnia oszczędnościowo-kredytowa rolników, Sobotište)

                Słowenia – 1851 r. (spółdzielnia kredytowa, Lublana)

                Szwecja – 1850 r. (spółdzielnia wspólnych zakupów rolników, Örsundsbro)

                Węgry – 1850 r. (spółdzielnia kredytowa, Beogterce)

              Wielka Brytania – ok. 1750 r. (spółdzielnia ubezpieczeń wzajemnych od ognia,                                                 Londyn)

               Włochy – 1806 r. (spółdzielnia mleczarska, Osoppo)

1. Typy i skala działalności spółdzielni

Spółdzielnie tradycyjnie dzieli się na trzy typy w zależności od potrzeb jakie realizują: spółdzielnie powołane dla zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych (konsumenckie), potrzeb zatrudnienia (producentów, pracy) i potrzeb ludzi jako właścicieli indywidualnych warsztatów pracy (spółdzielnie przedsiębiorców). Spółdzielnie konsumenckie zwane również spółdzielniami spożywców bądź użytkowników, realizują potrzeby bytowe gospodarstw domowych członków, a z biegiem czasu zwykle i szerszych społeczności: zaopatrzenia się w produkty spożywcze i inne codziennego użytku, zapewnienia sobie mieszkania, zapewnienia sobie obsługi finansowej (pożyczek i możliwości oszczędzania), a także różnorodnych innych usług. Są to zatem spółdzielnie spożywców, mieszkaniowe, spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe, a także tworzone przez rodziców przedszkola i szkoły spółdzielcze, zakładane przez potencjalnych pacjentów spółdzielnie zdrowia itd. Odmienny typ stanowią spółdzielnie producentów, nazywane też spółdzielniami wytwórczymi czy pracy. Realizują one potrzeby zorganizowania sobie własnego zatrudnienia, a więc zdobywania środków do życia, poprzez wspólnie prowadzony zakład pracy nastawiony na działalność  wytwórczą bądź usługową. Obecnie istnieją ich zasadniczo trzy rodzaje: spółdzielnie pracy, spółdzielnie socjalne i rolnicze spółdzielnie produkcyjne. Trzeci typ spółdzielni, w pewnym sensie leżący pomiędzy dwoma omówionymi powyżej, to spółdzielnie przedsiębiorców, które realizują ich potrzeby związane z prowadzeniem indywidualnej działalności gospodarczej: potrzebę dostępu do kredytów obrotowych i na inwestycje, zaopatrzenia w środki do produkcji, zbytu wytworzonych indywidualnie produktów czy usług związanych z prowadzoną działalnością. Zalicza się do nich najczęściej banki spółdzielcze, rolnicze i rzemieślnicze spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu, spółdzielnie zaopatrzenia kupców (handlu detalicznego), spółdzielnie usług rolniczych, a także spółdzielcze grupy producentów rolnych. Łączą one czasem obsługę działalności gospodarczej członków – rolników, rzemieślników, drobnych przemysłowców, kupców – z funkcją spółdzielni konsumenckich prowadząc np. sklepy na wsi, podobnie jak banki spółdzielcze obsługujące nie tylko drobne przedsiębiorstwa, zamożniejsze gospodarstwa rolne, lecz i indywidualnych klientów (zob. też: Wiszniewski 1998, s. 50-56).

  W Europie istnieją obecnie praktycznie spółdzielnie wszystkich wymienionych typów. Określa się je zwykle jako tzw. sektory spółdzielcze (w Polsce jako branże), które jednak w różnych krajach traktowane są w sposób odmienny. I tak np. we Francji wyróżnia się ich 5: spółdzielnie przedsiębiorców (producentów rolnych, rybaków morskich, rzemieślnicze, transportowe i właścicieli sklepów), spółdzielnie użytkowników (spożywców, szkolne, mieszkaniowe-własnościowe, mieszkaniowe-socjalne), spółdzielnie produkcji (pracy, zwane tu „SCOP”), spółdzielnie łączące różnorodnych interesariuszy („SCIC” – spółdzielnie dobra publicznego) oraz banki spółdzielcze (Panorama… 2012). W Wielkiej Brytanii wyszczególnia się spółdzielnie usług finansowych (bankowych, ubezpieczeniowych), handlu detalicznego, rybołówstwa, rolnicze, edukacyjno-szkoleniowe (szkoły spółdzielcze), zdrowia i opieki społecznej, transportowe, turystyki i organizacji czasu wolnego, budowlane i wytwórcze (The UK… 2012). W starszych materiałach statystycznych Międzynarodowego Związku Spółdzielczego publikowane są dane dla następujących sektorów: rolniczy (spółdzielnie rolnicze, rybackie i leśne), przemysłowy (spółdzielnie rzemieślnicze i pracy) oraz usługowy (spółdzielnie bankowe, spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe, spółdzielnie konsumenckie, zdrowia, mieszkaniowe, indywidualnych właścicieli sklepów, ubezpieczeniowe, opieki społecznej, transportowe, usług komunalnych i in.) (Statistics… 1998). W ostatnim opracowaniu statystycznym głównej europejskiej organizacji spółdzielczej Cooperatives Europe, mowa jest o 9 sektorach – bankowym, energii odnawialnej, farmaceutycznym (apteki spółdzielcze traktowane w Europie Zachodniej jako odrębny sektor), handlu detalicznego (w Polsce nieznany, w przeciwieństwie do spółdzielni spożywców ich członkami nie są konsumenci lecz indywidualni kupcy prowadzący wspólne sieci handlowe), konsumenckim, mieszkaniowym, przemysłowo-usługowym, rolniczym i ubezpieczeniowym (The power of cooperation… 2016).

 Skala działalności spółdzielni w Europie jest znacząca. Brak jest niestety szczegółowych statystyk tego sektora (spółdzielnie jako takie nie są wyodrębniane zwykle w statystykach narodowych), można się więc opierać tu jedynie na danych przybliżonych; takiej szacunkowej analizy dokonała ostatnio już po raz trzeci[1] wzmiankowana organizacja  Cooperatives Europe we wspomnianym powyżej opracowaniu. Sporządzone ono zostało na podstawie informacji nadsyłanych przez organizacje członkowskie, szczegółowo weryfikowane i opracowane.

 Liczbę spółdzielni w Europie w 2015 r. oszacowano na 176,5 tys. (z czego 131 tys. w krajach Unii Europejskiej), liczbę członków na 141,5 miliona (128 mln w UE), a pracowników zatrudnionych przez spółdzielnie na 4,7 miliona (4,4 miliona w UE). Oczywiste jest przy tym, że spółdzielnie w różny sposób wpływają na życie jeszcze szerszych rzesz społecznych, których liczebność jednak trudna jest do określenia (wszyscy klienci spółdzielczych sklepów, mieszkańcy spółdzielczych osiedli itp.). W stosunku do 2009 roku liczba spółdzielni wzrosła o 12 punktów procentowych, a członków o 14. Zmalała tylko nieznacznie liczba zatrudnionych. Roczne obroty wszystkich europejskich spółdzielni wyniosły ponad 1 bilion Euro, co daje ponad 6% udziału w unijnym PKB. Raport zauważa także, że w Europie średnio 17% ludności jest członkami spółdzielni; w krajach UE udział ten jest nawet większy (20%). Dane dotyczące liczby spółdzielni, ich członków i pracowników, a także rocznych obrotów oraz udziału w PKB dla 28 krajów UE zebrane są w Tabeli 1.

Tab. 1. Potencjał spółdzielczości w 28 krajach UE w 2015 r. [Źródła: The power of…… (2015);  Gross domestic…(2016)]

Lp. Kraj Liczba spółdzielni Liczba członków Liczba zatrudnionych Roczne obroty [mld €] Udział w PKB [%]
1 Włochy 39.600 12.620.000 1.150.200 150,30   9,18
2 Francja 22.517 26.106.829 1.217.466 306,90 14,07
3 Hiszpania 20.050   7.296.629     290.221    61,00   5,64
4 Polska   9.552   7.876.600     300.000    14,50   3,39
5 Niemcy   7.490 22.200.000     860.000 195,00   6,44
6 Wielka Brytania   6.800 14.919.093     126.797   80,74   3,13
7 Szwecja   5.495   4.355.350      34.395   13,62   3,05
8 Finlandia   5.051   4.663.329      93.511   42,08 20,11
9 Węgry   3.385      829.544        7.326     2,19   2,01
10 Bułgaria   1.932      149.528      24.007     0,51   1,15
11 Rumunia   1.688      674.500      14.735     0,30   0,19
12 Austria   1.684   3.185.800      37.235   10,22   3,00
13 Estonia*   1.604      410.000        4.800        –     –
14 Czechy   1.307      154.323      53.594     2,77   1,66
15 Chorwacja   1.247        20.192        2.713     0,21   0,48
16 Grecja      933      196,179           905     0,71   0,40
17 Portugalia      871      403.298      14.198     2,44   1,36
18 Litwa     439      160.000        7.000     0,89   2,40
19 Belgia     338      400.000        6.846     5,94   1,45
20 Słowacja     303      433.328      23.799     2,38   3,05
21 Dania     139      315.710      49.552   32,11 12,06
22 Irlandia       83      203.484      12.050   14,16   5,54
23 Słowenia*       77        16.903        3.428      –     –
24 Łotwa*       74        17.330           440      –     –
25 Holandia**       70 19.831.156     33.829   52,14   7,07
26 Cypr       62      509.388       3.085     0,55   3,16
27 Malta       54          4.451          768     1,00 11,36
28 Luksemburg*       18         5.203          476      –      –
RAZEM*** 131.090 127.608.621 4.364.235 992,66   6,13

  *Dane za 2009 rok; ** W rubryce członkowie – łączna liczba wszystkich członkostw w spółdzielniach (1    osoba należy do więcej niż 1 spółdzielni); *** Bez Estonii, Słowenii, Łotwy i Luksemburga

 Uwaga: tłustym drukiem zaznaczono kraje przodujące w UE pod względem liczby spółdzielni,        członków, zatrudnionych w spółdzielniach, obrotów bądź PKB.

Warto spojrzeć na liczby dotyczące różnych państw – raport Co-operatives Europe dzieli je wszystkie na należące do Unii Europejskiej i pozaunijne. Jeśli chodzi o liczbę przedsiębiorstw spółdzielczych w tych pierwszych, bezwzględnie prym wiodą Włochy z 39,6 tys. jednostek. Na drugim miejscu jest Francja (22,5 tys.), na trzecim Hiszpania (20,5 tys.), na czwartym Polska (9,6 tys.), a na piątym Niemcy (7,5 tys.). Poza Unią najwięcej spółdzielni jest w Turcji (aż 34 tys., czyli wysunęłaby się na drugie miejsce w całej Europie), Norwegii (5,6 tys.), Rosji (2,5 tys.) i na Ukrainie (2,1 tys.).

Nieco inaczej przedstawia się kolejność państw pod względem liczby członków spółdzielni: w grupie UE na pierwszym miejscu jest Francja (aż 26 mln członków!), na drugim Niemcy (22 mln), na trzecim Holandia (20 mln), na czwartym Wielka Brytania (15 mln), a na piątym Włochy (12,5 mln). Polska wypadła tu z czołowej piątki na szóstą pozycję (8 mln), zaraz za nią jest Hiszpania (7,3 mln). W krajach spoza UE: Turcja (6 mln), Rosja (2,5 mln), Norwegia (2,4 mln). Raport dodaje tu interesujące spostrzeżenie: jeżeli porównamy liczbę spółdzielców z liczbą mieszkańców, to bezwzględnie przoduje Holandia, gdzie praktycznie każdy obywatel jest członkiem przynajmniej jednej spółdzielni; na drugim miejscu jest Finlandia (85% populacji należy do spółdzielni), na trzecim Cypr (60%). W niższej grupie (od 25% do 50% populacji) są Austria, Francja, Norwegia i Szwecja. Polska znalazła się w grupie państw, gdzie odsetek ten wynosi 8-25% (razem z takimi spółdzielczymi potęgami jak Hiszpania, Szwajcaria, Wielka Brytania i Włochy); w pozostałych krajach jest jeszcze niższy.

I wreszcie zatrudnienie w spółdzielniach. Tym razem najlepiej wypada Francja (1,22 mln) minimalnie wyprzedzając Włochy (1,15 mln pracowników), a na trzecim miejscu są Niemcy (860 tys.) Polska awansuje tu na czwartą pozycję (ok. 300 tys.), a zaraz za nią jest Hiszpania (290 tys.). Poza Unią najwięcej zatrudnionych jest w rosyjskich spółdzielniach (175 tys. osób). I tu znów Raport Co-operatives Europe przedstawia istotne uzupełnienie: udział pracowników spółdzielni w całkowitej liczbie ludności aktywnej zawodowo najwyższy jest we Włoszech (4,5%), a dalej we Francji (4,0%), i w Finlandii (ok. 3,5%). W przypadku Polski odsetek ten wynosi 1,7% i ustawia ją w dużej grupie państw o udziale zatrudnionych przez spółdzielnie 1-2% (wraz z Danią, Hiszpanią, Holandią, Niemcami i Szwecją).

Jeśli chodzi o wskaźniki ekonomiczne, to największe roczne obroty wykazują spółdzielnie francuskie – ponad 306 mld Euro. Na drugim miejscu są niemieckie – 295 mld Euro, a na trzecim włoskie z przeszło 150 mld Euro. Polska spółdzielczość ze swoimi 14,5 mld Euro zajęła przedostatnią pozycje w pierwszej dziesiątce, wyprzedzając Irlandię (14,16 mld). Udział tych obrotów w produkcie krajowym brutto najwyższy jest w przypadku Finlandii – aż ponad 20%!. Następna jest Francja (ok. 14%) i Dania (ok. 12%). Na zaskakująco wysoką, czwartą pozycję wysunęła sie Malta (ponad 11%). Polska znalazła się na dziesiątym miejscu, wykazując się 3,39% udziału, co i tak stanowi znacznie więcej niż podaje się w wielu szacunkach.

Raport przytacza także dane o poszczególnych branżach spółdzielczości w Europie. Najwięcej – 36,6% – jest  spółdzielni pracy (wytwórczych i usługowych), 30,4% stanowią spółdzielnie rolnicze, 22,2% mieszkaniowe, 6,8% spółdzielnie spożywców, a dalej 2,5% banki spółdzielcze, 0,7% nowo wyodrębniona branża spółdzielni energii odnawialnej i 0,45% apteki spółdzielcze traktowane w Europie Zachodniej jako odrębny sektor. Najliczniejszą rzeszę członków mają banki spółdzielcze (43,6% wszystkich członków), następnie spółdzielnie spożywców (27,0%), mieszkaniowe (8,8%) i rolnicze (6,9%). I wreszcie pod względem zatrudnienia czołową rolę odgrywa rzecz jasna sektor pracy (27% wszystkich pracujących w spółdzielniach), handlu detalicznego (24,0%), bankowy (18,2%), rolniczy (14,2%) i spożywców (13,0%).

Az 39,3% rocznych obrotów europejskiego sektora spółdzielczego tworzonych jest przez spółdzielnie rolnicze, 30,0% przez handlowe, 11,6% przez spółdzielnie spożywców, 9,7 % przez branżę pracy, a 6,7% przez spółdzielnie ubezpieczeniowe. Pozostałe branże mają tu udział śladowy, w zestawieniu nie ma natomiast sektora bankowego, którego wskaźniki finansowe liczone są w odmienny sposób (łączne aktywa tego sektora wynoszą ponad 7 bilionów Euro).

  Przeprowadzono również ranking 36 największych spółdzielni europejskich. 10 z nich pochodzi z Francji, 6 z Niemiec, 5 z Holandii, po 3 z Finlandii, Szwecji i Włoch, po 2 z Hiszpanii i Wielkiej Brytanii oraz po 1 z Danii i Norwegii. W obecnym zestawieniu nie ma już znajdującej się w poprzednim spółdzielni ponadnarodowej (szwedzko-norwesko-duńskiej). Aż 12 spośród tych spółdzielni reprezentuje sektor rolno-spożywczy, 11 spożywców,  5 bankowy, 3 ubezpieczeniowy, 4 handlu detalicznego, a 1 aptek spółdzielczych. Trzy pierwsze miejsca na tej liście zajmują spółdzielnie handlu detalicznego – ten typ jest w zasadzie w Polsce nieznany, w przeciwieństwie do spółdzielni spożywców ich członkami nie są konsumenci lecz indywidualni kupcy prowadzący wspólne sieci handlowe. W trójce tej są dwie spółdzielnie niemieckie (Rewe i Edeka o rocznych obrotach odpowiednio 51 i 47 mld Euro) oraz dobrze znany z Polski francuski ACDLES-E.Leclerc osiągający 44 mld Euro.

  Można tu dodać, że według innych wycinkowych danych, przez spółdzielnie przepływa 83% holenderskiej produkcji rolnej, a 55% w przypadku Włoch. W Finlandii odpowiadają za 35%, a we Włoszech 33% zaopatrzenia ludności w produkty spożywcze, w Szwecji 60% eksploatacji leśnej jest w rękach spółdzielczych. Wreszcie 20% usług opieki zdrowotnej w Hiszpanii zapewnianych jest przez spółdzielnie, a w Belgii 10% aptek to apteki prowadzone przez spółdzielnie farmaceutyczne (Zourek 2004, s. 7, Road Map… 2014). Nowsze informacje przypominają m. in., że ok. 60% ludności Wielkiej Brytanii dokonuje zakupów w spółdzielczych jednostkach handlowych, a połowa farmerów z tego kraju należy do spółdzielni rolniczych; w Niemczech 25% sektora bankowego jest w rękach spółdzielczych (The UK… 2012); we Francji 75% producentów rolnych ma członkostwo w przynajmniej jednej spółdzielni rolniczej, zaś 60% obsługi klientów indywidualnych należy do banków spółdzielczych (Panorama… 2012). Przyjmuje się, że w krajach „starej” UE spółdzielnie mają łącznie po ok. 60%  udziału w skupie i marketingu produktów rolnych i 50% w zaopatrzeniu w środki produkcji. Społeczna rola spółdzielni, którą jednak znacznie trudniej zmierzyć, jest również nie do przecenienia.

 3. Regulacje prawne działalności spółdzielni

  Niewiele istnieje opracowań na temat stanu legislacji spółdzielczej w Europie. Szersze, lecz już w dużym stopniu przestarzałe, syntetyczne porównanie ustawodawstwa spółdzielczego w 15 krajach „starej” Unii Europejskiej znajduje się np. w aneksie do Dokumentu Konsultacyjnego Komisji Europejskiej Co-operatives in Enterprise Europe z 2001 r. [2]. Podobne, skromniejsze porównania, zwłaszcza dotyczące pewnych wycinkowych zagadnień prawnych czy branż zawierają nieliczne artykuły naukowe (np. Zakrzewski 2006) bądź materiały z konferencji międzynarodowych (np. Chomel 2007, Szabó 2007). Dopiero w 2010 r. ukazał się obszerny, lecz dostępny jedynie w Internecie, raport nt. legislacji spółdzielczej we wszystkich 27 krajach ówczesnej Unii Europejskiej (oraz w Islandii, Lichtensteinie i Norwegii), zawierający zarówno horyzontalne zestawienia jak poszczególne zagadnienia regulowane są w różnych państwach, jak i krótkie monografie legislacji spółdzielczej w tych krajach, wykonany przez międzynarodowy zespół kierowany przez prof. Antonio Ficiego w ramach projektu Komisji Europejskiej dotyczącego efektów wprowadzenia w życie Rozporządzenia w sprawie Statutu Spółdzielni Europejskiej (Study on the implementation… 2010). Wreszcie w 2013 r. wydana została długo wyczekiwana przez wszystkich zajmujących się prawem spółdzielczym pozycja International Handbook of Cooperative Law („Międzynarodowy podręcznik prawa spółdzielczego”) pod redakcją trzech wybitnych znawców tej problematyki – prof. Dante Cracogni z Argentyny, prof. Antonio Ficiego z Włoch i prof. Hagena Henrÿ’ego z Finlandii. Zawiera ona, poza ogólnym wprowadzeniem do prawa spółdzielczego, omówienie ponadnarodowych regulacji prawnych dla spółdzielczości, w tym Zalecenia nr 193 Międzynarodowej Organizacji Pracy i Rozporządzenia w sprawie Spółdzielni Europejskiej oraz przegląd legislacji spółdzielczych z 31 krajów z całego świata, w tym 16 europejskich (12 z Unii Europejskiej), 9 z obu Ameryk, 4 z Azji oraz z Australii i RPA. Przedstawione są też aktualne tendencje i perspektywy prawodawstwa spółdzielczego. Szczególnie interesujące z naszego punktu widzenia jest omówienie legislacji w państwach Unii Europejskiej, tym bardziej, że każdy rozdział, opracowany według podobnego schematu obowiązującego wszystkich autorów, składa się z następujących części: wprowadzenia historycznego z ogólną charakterystyką spółdzielczości w danym kraju, źródeł prawa spółdzielczego i generalnych cech legislacji, definicji i celów spółdzielni, funkcjonowania spółdzielni, sposobu i trybu zakładania spółdzielni, członkostwa w spółdzielni, aspektów finansowych, zarządzania, rejestracji i kontroli spółdzielni, przekształceń spółdzielni, spraw podatkowych, regulacji dotyczących współpracy między spółdzielniami oraz wniosków; podany jest również przegląd literatury (Cracogna, Fici, Henrÿ 2013). Elementarne informacje na temat obowiązujących spółdzielnie przepisów prawnych 33 krajów europejskich znalazły się też we wzmiankowanym raporcie Cooperatives Europe (The power of… 2016). To właśnie powyższe publikacje, a zwłaszcza dwie pierwsze, były podstawowymi źródłami dalszej części niniejszego opracowania.

3.1. Legislacja spółdzielcza w Europie – cechy ogólne

Spośród 27 krajów Unii Europejskiej (dostępne materiały nie uwzględniają Chorwacji) specyficzne prawa dla spółdzielni istnieją w większości spośród nich. W niektórych – m. in. Belgii, Bułgarii, Grecji, Hiszpanii, na Malcie, w Portugalii, na Węgrzech i we Włoszech – spółdzielczość wzmiankowana jest nawet w ustawach zasadniczych; najbardziej znany jest artykuł 45 Konstytucji Włoch („Republika uznaje funkcje społeczne spółdzielczości charakteryzującej się pomocą wzajemną i brakiem celów prywatnej spekulacji. Prawo promuje i ułatwia jej wzrost najlepiej dostosowanymi do tego środkami i stoi na straży jej charakteru i celów poprzez możliwości jej kontroli” – tłum. autora) (Costituzione… 1947). Podkreśla się często, że fakt iż Włochy należą do najbardziej uspółdzielczonych państw, wynika z korzystnego prawodawstwa u źródeł którego leży silne umocowanie spółdzielni już w Konstytucji kraju. W Konstytucji Portugalii spółdzielnie wzmiankowane są aż w 15 różnych artykułach.

Jak powiedziano wcześniej, odrębne ustawy dla spółdzielni obowiązują niemal we wszystkich państwach europejskich. Istnieją tu jednak istotne wyjątki oraz spore odmienności. W trzech krajach UE brak jest takich ustaw w ogóle, spółdzielnie wzmiankowane są jednak explicite w innych aktach prawnych. W Holandii, Luksemburgu i na Słowacji działalność spółdzielni regulują odpowiednio Kodeks Cywilny (w drugiej księdze odnoszącej się do osób prawnych), Ustawa o spółkach handlowych i Kodeks Handlowy. Zbliżona sytuacja jest w Czechach i w Danii. W krajach tych istnieją co prawda specjalne ustawy dotyczące pewnych branż (spółdzielni oszczędnościowo-kredytowych w Czechach i mieszkaniowych w Danii), natomiast funkcjonowanie pozostałych typów spółdzielni uregulowane jest w pierwszym z tych państw Kodeksem Handlowym, zaś w drugim Aktem o Przedsiębiorstwach Handlowych, wspólnym dla wszystkich rodzajów podmiotów gospodarczych (przy czym spółdzielnie nie są w nim nawet wymienione z nazwy) oraz wewnętrznymi przepisami wynikającymi ze statutów, które to dopiero określają spółdzielczą tożsamość danej jednostki. Jest to swoisty paradoks, jako że Dania, a także Holandia[3], będące jednymi z kolebek spółdzielczości w Europie, w dalszym ciągu należą do najbardziej „uspółdzielczonych” (zwłaszcza w sektorze rolnym) państw europejskich. We Włoszech z kolei prawo spółdzielcze ma charakter bardzo ogólny, zaś szczegółowe uregulowania znajdują się w Kodeksie Cywilnym w odrębnych artykułach poświęconych spółdzielniom; w kraju tym obowiązuje też szereg aktów prawnych odnoszących się do niektórych aspektów funkcjonowania spółdzielni bądź konkretnych branż. Podobnie w Belgii – mimo obowiązywania pewnych specyficznych regulacji spółdzielczych – podstawowym aktem prawnym dla spółdzielni są odpowiednie artykuły Kodeksu Spółek.

 Można tu dodać, że w Portugalii, jako jedynym kraju UE, wszystkie przepisy dotyczące spółdzielni zebrane zostały w jednym kodeksie prawa spółdzielczego. We Włoszech, a przede wszystkim w Hiszpanii, w związku z istnieniem tam autonomicznych jednostek (np. prowincji Trentino czy Aosty we Włoszech, Andaluzji, Katalonii, bądź Kraju Basków w Hiszpanii) poza regulacjami ogólnokrajowymi, istnieją regionalne czy prowincjonalne prawa spółdzielcze o znacznych nieraz (zwłaszcza we Włoszech) różnicach w rozwiązaniach prawnych.

 Obowiązujące w poszczególnych krajach specyficzne spółdzielcze regulacje prawne są w pewnych przypadkach bardzo stare, choć oczywiście wielokrotnie nowelizowane, w innych przyjęte były dopiero w ostatnich latach. W paru państwach proces legislacyjny jest cały czas w toku. Oto kilka przykładów:

– Austria – Ustawa o Spółdzielniach (1873)

– Niemcy – Ustawa o Spółdzielniach (1889)[4]

– Irlandia – Akty o Towarzystwach Przemysłowych i Oszczędnościowych             (1893)

– Francja – Ustawa wprowadzająca statut spółdzielni (1947)

– Portugalia – Kodeks Spółdzielczy (1980)

– Polska – Prawo spółdzielcze (1982)

– Hiszpania – Ustawa o spółdzielniach (1989)

– Belgia – Ustawa z dn. 20 lipca 1991 r. (1991)

– Malta – Ustawa o spółdzielniach (2001)

– Litwa – Ustawa o spółdzielniach (2002)

– Rumunia – Ustawa dotycząca organizacji i działalności spółdzielni (2005)

– Węgry – Ustawa X o spółdzielniach (2006)

– Finlandia – Prawo spółdzielcze (2014)[5]

Warto tu dodać, że niedawno we Francji dobiegł końca proces legislacyjny Ustawy nr 2014-856 odnoszącej się do gospodarki społecznej i solidarnej (dalej Ustawa GSS) w dużym stopniu obejmującej regulacje prawne dla spółdzielni, których bezpośrednio dotyczy cały Dział III (27 na 95 wszystkich artykułów Ustawy GSS) i zmieniającej szereg przepisów ustawy z 1947 r. (więcej o nowej ustawie i okolicznościach jej powstania: Naett 2015); ustawa została przyjęta w dn. 31 lipca 2014 r. po wieloletniej debacie. W Wielkiej Brytanii trwają prace nad nową ustawą spółdzielczą, mającą zastąpić kolejne wersje Aktów o Towarzystwach Przemysłowych i Oszczędnościowych (najstarsza pochodzi z 1852 r., obowiązująca jest z 1965 r. z późniejszymi zmianami).

Pojawiające się nowe typy spółdzielni czasami „wtłaczane” są do istniejących regulacji, czasem zaś tworzone są dla nich zupełnie nowe rozwiązania prawne. Na przykład istnienie i funkcjonowanie spółdzielni socjalnych we Włoszech usankcjonowane zostało ustawą z 1991 r., dzięki której ten typ spółdzielni – istniejących wówczas w tym kraju już od kilkunastu lat i rejestrowanych jako stowarzyszenia, spółdzielnie pracy, bądź w ogóle działających nieformalnie – rozwinął się niezwykle w ostatnich dekadach, przyczyniając się znacząco do rozwiązania wielu nabrzmiałych problemów społecznych, z którymi przeżywające kryzys państwo opiekuńcze nie potrafiło się uporać (polski tekst ustawy: Ustawa z dnia 8 listopada… 2007, s. 247-250). Także we Francji nowa ustawa z 2001 r. umożliwiła tworzenie i działanie „spółdzielni dobra publicznego” (SCIC – societés coopératives d’interêt collectif) – szczególnej formy spółdzielni mogących łączyć członków różnych kategorii (użytkowników, pracowników, wolontariuszy, a także osoby prawne takie jak stowarzyszenia, związki zawodowe, a nawet władze publiczne), których celem jest zaspokajanie lokalnych potrzeb społecznych (zob.: Panorama… 2012, s. 17). Kolejną  nową formę spółdzielczą powołano we Francji w 2014 r. w rezultacie postulatów zgłaszanych przez środowisko spółdzielcze podczas prac przygotowawczych nad wzmiankowaną Ustawą GSS. Jest to „spółdzielnia mieszkańców” (la coopérative d’habitants), będąca grupą osób, które pragną wykupić budynek, w którym mieszkali do tej pory, zarządzać nim i żyć w nim razem. Forma ta została przyjęta ostatecznie jako część Ustawy o przystępnym mieszkalnictwie i odnowie miast z 2014 roku (zob. Naett 2015).

Reasumując, wyróżnić można trzy generalne modele legislacji spółdzielczej. Pierwszy z nich, wywodzący się pierwotnie z tradycji niemieckiej, opiera się o jedną nadrzędną ustawę (ewentualnie z rozdziałami dotyczącymi poszczególnych pionów) regulującą działalność całej spółdzielczości, a drobne akty uzupełniają ją najwyżej. Model ten, poza Niemcami, występuje również w Finlandii, Hiszpanii, Portugalii, w której to nadrzędna ustawa określona jest wręcz jako Kodeks Spółdzielczy. W drugim modelu, w którym brak jest takiego uniwersalnego prawa, lub ma ono charakter jedynie ramowy, zasadniczą rolę odgrywają odrębne, równorzędne ustawy regulujące specyficzne aspekty niektórych pionów, zwłaszcza kredytowego, rolniczego, pracy, mieszkaniowego bądź konkretną tematykę (np. zmiany struktury spółdzielni, tworzenie struktur wyższego rzędu, fuzje, inwestowanie w spółdzielnie, lustrację). Występuje on np. w Austrii, Francji, Grecji, Szwecji czy w pewnym zakresie we Włoszech.  Wreszcie trzeci model, niezależnie od istnienia bądź nie w danym kraju bardzo ogólnej ustawy spółdzielczej, zawiera podstawowe przepisy dotyczące spółdzielni w innych ustawach dotyczących ogółu podmiotów gospodarczych bądź stowarzyszeń (kodeksy cywilne, kodeksy handlowe, kodeksy spółek itp.) i traktuje je jako specyficzną formę tych podmiotów, ewentualnie poddając tylko nieliczne branże bądź zagadnienia odrębnym regulacjom. Taka sytuacja ma miejsce w Belgii, Czechach, Danii, Holandii, na Słowacji czy we Włoszech (zob.: Fici 2013, s. 11). Od wielu lat w środowiskach zainteresowanych problematyką legislacji spółdzielczej żywa jest dyskusja, który z tych modeli jest bardziej funkcjonalny (zob. np. Schaffland 2003, s. 25-26). Inny nierozstrzygnięty spór dotyczy pytania czy spółdzielcza legislacja winna być „rygorystyczna”, czyli zawierać szczegółowe regulacje ustawowe dotyczące wszystkich aspektów działalności spółdzielni, czy „liberalna”, a więc ustawowo regulować sprawy bardzo ogólne, pozostawiając samym spółdzielniom więcej „wolności” w projektowaniu swoich statutów (Schaffland 2003, s. 28-29). Skrajnym przykładem tego ostatniego przypadku jest Dania, w której zasadniczo brak jest legislacji spółdzielczej, a o charakterze podmiotu przesądza właśnie statut.

3.2. Legislacja spółdzielcza w Europie – niektóre rozwiązania szczegółowe

3.2.1. Definicja spółdzielni

W legislacjach spółdzielczych w Europie – w tych krajach oczywiście, w których one istnieją – brak jest jednolitej definicji spółdzielni. Niemniej większość z nich uwzględnia zwykle pewne elementy Deklaracji Spółdzielczej Tożsamości MZS[6] (explicite lub implicite), a zwłaszcza: zrzeszeniowy charakter spółdzielni i realizację potrzeb członków poprzez prowadzenie działalności gospodarczej (co odróżnia je np. od stowarzyszeń) jako immanentne cechy spółdzielni, jak również podkreślenie tożsamości członków i użytkowników (zależnie od typu spółdzielni mogą nimi być nabywcy w spółdzielniach spożywców, dostawcy w spółdzielniach rolniczych, osoby zatrudnione w spółdzielniach pracy itp.), zmienność bądź nieograniczoność kapitału i składu członkowskiego oraz zasadę otwartego członkostwa i nie-dyskryminacji przy przyjmowaniu nowych członków. W niektórych jednak przypadkach spółdzielnie definiowane są jako spółki bądź przedsiębiorstwa o specyficznych cechach wynikających z ich wzajemnościowego charakteru (Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Niemcy). Nowa francuska Ustawa GSS określa spółdzielnię następująco: „Spółdzielnia jest podmiotem[7] założonym przez wiele osób, które dobrowolnie połączyły się aby zrealizować swoje potrzeby ekonomiczne bądź społeczne poprzez swój wspólny wysiłek i wkład niezbędnych środków. Może funkcjonować  na wszystkich obszarach działalności ludzkiej i przestrzega następujących zasad: dobrowolnej i otwartej dla wszystkich przynależności, demokratycznego zarządu, uczestnictwa ekonomicznego swoich członków, kształcenia swoich członków i współpracy z innymi spółdzielniami” (tłum. autora, Loi… 2014, Art. 24). W prowadzeniu działalności gospodarczej taka spółdzielnia musi uzyskać jednak status spółki z ograniczoną odpowiedzialnością bądź spółki akcyjnej. Szczególne rozwiązanie przewiduje ustawodawstwo włoskie. Rozróżnia ono dwa odrębne typy spółdzielni: spółdzielnie „o przewadze cech wzajemnościowych”, w których przynajmniej 50% wszystkich transakcji (skup bądź sprzedaż, wartość świadczonej pracy itp.) dokonywane jest z członkami oraz „pozostałe spółdzielnie”, niespełniające tego wymogu. Bezpośrednie odwołanie do Deklaracji Spółdzielczej Tożsamości MZS ma miejsce tylko w legislacji Malty; prawie dosłownie nawiązuje również do niej Kodeks Spółdzielczy Portugalii, a także legislacja hiszpańska, która definiuje spółdzielnię, jako „podmiot założony przez ludzi (…) zgodnie z zasadami ustalonymi przez Międzynarodowy Związek Spółdzielczy” (tłum. autora, Fajardo Garcia 2013, s. 705).

 3.2.2. Członkowie i władze spółdzielni

Bardzo zróżnicowana jest minimalna liczba członków spółdzielni (osób fizycznych): od jednego (!) w najnowszej ustawie fińskiej, co zresztą, wprowadzone per analogiam do przepisów odnoszących się do spółek, jest powszechnie krytykowane, gdyż istotą spółdzielczości jest zrzeszeniowość, poprzez 2 (w Austrii, Estonii, we Francji[8] i w Holandii), 3 (Belgia, Czechy, Hiszpania, Niemcy, Portugalia, Słowenia, Szwecja, Wielka Brytania), 5 ( Luksemburg, Litwa, Łotwa, Malta, Rumunia, Słowacja), 7 (Chorwacja i Czechy), 8 (Irlandia), 9 (Włochy[9]), 12 (Cypr) po 15 (w Grecji[10]). Nie we wszystkich krajach, po odejściu części członków ze spółdzielni – tak, że pozostająca w niej liczba jest niższa niż obowiązujące minimum prawne – obligatoryjna jest likwidacja spółdzielni. Tak jest np. w Holandii, gdzie spółdzielnia może funkcjonować nadal nawet, gdy pozostała w niej tylko jedna osoba. Generalną tendencją w wielu legislacjach jest obniżanie minimalnej liczby członków przynajmniej w niektórych typach spółdzielni – miało to miejsce w ostatnich latach m. in. w Grecji, w Niemczech, we Włoszech, dyskutuje się o tym także w Irlandii. Niektóre ustawodawstwa wprowadzają osobną kategorię członków – „członków-inwestorów” o uprawnieniach różniących się zwykle od uprawnień zwykłych członków, jak to ma miejsce np. w Austrii, Finlandii, Hiszpanii, Niemczech czy we Włoszech. Odrębną sprawą jest tworzenie spółdzielni osób prawnych lub t. zw. spółdzielni drugiego rzędu („spółdzielni spółdzielni”). Do ich założenia wystarczają najczęściej dwie lub trzy osoby prawne.

Odpowiedzialność członków spółdzielni jest zazwyczaj ograniczona, choć w niektórych krajach (Austria, Holandia, Niemcy, Portugalia, Włochy) przyjmuje się alternatywną możliwość odpowiedzialności nieograniczonej, co określa statut[11]. Odpowiedzialność ograniczona odnosi się najczęściej do wysokości udziałów lecz np. w Austrii może to być powiększona, ustalona w statucie kwota, dwukrotność udziału lub nawet jeszcze wyższa.

 We wszystkich krajach UE ważność zachowuje generalnie zasada demokratycznej kontroli członkowskiej w spółdzielni, sprowadzająca się do znanego sformułowania „jeden członek – jeden głos”; jednak tylko w Bułgarii i na Cyprze obowiązuje ono bez żadnych wyjątków. W pozostałych państwach istnieją pewne możliwości omijania jej, zwłaszcza w przypadku spółdzielni osób prawnych (np. we Francji); we Włoszech jednak jeden członek będący osobą prawną może mieć nie więcej niż pięć głosów. Odstępstwa możliwe są zwykle również w przypadku „członków-inwestorów” – jeżeli oczywiście są oni dopuszczeni, jednak z zachowaniem pewnych restrykcji, w intencji by inwestorzy nie przejęli całej kontroli nad spółdzielnią. Np. w Niemczech jeden taki członek może mieć najwyżej trzy głosy, we Włoszech członkowie-inwestorzy mogą dysponować łącznie maksymalnie 1/3 wszystkich głosów na walnym zgromadzeniu. Tylko w Austrii i w Belgii ograniczenia takie pozostawione są wyłącznie do regulacji wewnętrznych spółdzielni. Czasem wprowadzony jest system „ważenia głosów” w zależności od wielkości transakcji ze spółdzielnią (Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Wielka Brytania, Włochy), ale i on podlega różnym restrykcjom; np. we Francji odstępstwa dozwolone są w spółdzielniach rolniczych, jednak jeden członek może dysponować maksymalnie 5% głosów, we Włoszech w spółdzielniach skupiających przedsiębiorców, z zastrzeżeniem, że jeden członek może mieć do 10% całkowitej liczby głosów w Walnym Zgromadzeniu; tylko w Holandii pozostawione to jest do uznania statutowego.

 Powszechną zasadą jest, iż najwyższym organem władzy w spółdzielni jest walne zgromadzenie członków. W wielu państwach dopuszczalna jest również dla dużych spółdzielni demokracja pośrednia, a więc organizowanie zebrań grup członkowskich wybierających swoich przedstawicieli na zebranie przedstawicieli pełniące wówczas rolę walnego zgromadzenia. Obowiązują tu jednak zwykle pewne ograniczenia, odnoszące się do minimalnej liczby członków, przy której taki system jest dopuszczalny (np. w Austrii i na Węgrzech 500, w Niemczech 1500), do branży spółdzielni, przestrzennego rozkładu miejsc zamieszkania członków (Węgry) czy rodzaju podejmowanych decyzji (w Niemczech niektóre kluczowe decyzje pozostawione są do głosowania wyłącznie przez walne zgromadzenie, ponadto zawsze 1/10 członków może zażądać powrotu do systemu demokracji bezpośredniej). Tylko we Włoszech przeprowadzanie zebrań grup członkowskich i zebrań przedstawicieli jest obowiązkowe w spółdzielniach liczących ponad 3 tys. członków (500 w przypadku spółdzielni wielokierunkowego działania) bądź funkcjonujących na terenie więcej niż jednej prowincji. Czasem stosowanie demokracji pośredniej bądź bezpośredniej pozostawione jest wyłącznie do uznania w statucie (np. na Cyprze, w Hiszpanii, Finlandii, Wielkiej Brytanii) lub przez władze spółdzielni (Portugalia). W wielu krajach dopuszczone jest głosowanie drogą korespondencyjną lub elektroniczną (np. w Belgii, Finlandii, Portugalii, Wielkiej Brytanii) bądź przez pełnomocników (np. w Austrii, Hiszpanii, Portugalii, Wielkiej Brytanii, Włoszech – w tym ostatnim kraju tylko inni członkowie mogą być pełnomocnikami, w pozostałych dopuszczeni są też np. członkowie rodzin).

 Pozostałe struktury zarządzania spółdzielni opierają się najczęściej o dwa modele: monistyczny i dualistyczny. W tym ostatnim, wywodzącym się z tradycji niemieckiej, bardziej rozpowszechnionym, w każdej spółdzielni obowiązuje powołanie rady nadzorczej wybieranej przez walne zgromadzenie (zebranie przedstawicieli) i zarządu powoływanego najczęściej przez tę radę. System ten występuje poza Austrią i Niemcami, także np. w Portugalii. W pierwszym, prostszym systemie walne zgromadzenie wybiera tylko jeden organ – zarząd (radę administrującą); tak jest np. w Belgii, Finlandii, Hiszpanii czy Wielkiej Brytanii. W niektórych krajach dopuszczalne są oba systemy, a o wyborze któregoś z nich przesądza status prawny spółdzielni (we Francji spółdzielnie zarejestrowane jako spółki z o. o. pracują w systemie monistycznym, zaś zarejestrowane jako spółki akcyjne mogą samodzielnie wybrać swój system zarządzania), wielkość spółdzielni (Holandia) bądź statut, jak to ma miejsce we Włoszech. W tym ostatnim kraju rozróżnia się nawet trzy modele zarządzania – tradycyjny „trójdzielny”, dualistyczny i monistyczny. W pierwszym zarówno zarząd, jak i rada nadzorcza wybierane są przez walne zgromadzenie. W drugim rola walnego zgromadzenia jest mniejsza, gdyż powołuje ono tylko radę, która mianuje zarząd. W trzecim walne zgromadzenie wybiera jedynie zarząd, który spośród swych członków powołuje swój wewnętrzny organ zwany komitetem kontroli zarządzania. Jeżeli statut nie przewiduje wyraźnie systemu dualistycznego lub monistycznego, domyślnym systemem jest „trój-dzielny” (Fici 2013”, s. 493-494).

3.2.3. Własność spółdzielcza oraz sprawy majątkowe i finansowe w spółdzielniach

Majątek spółdzielczy traktowany jest generalnie w Europie jako prywatna własność członków. W legislacjach nie występuje odrębna kategoria „własności spółdzielczej”. Nie oznacza to jednak, że członkowie mogą dysponować majątkiem spółdzielni bądź wypracowanymi nadwyżkami bez żadnych ograniczeń; w szczególności dotyczy to funduszu zasobowego, określanego zwykle jako rezerwowy. Nie we wszystkich jednak państwach istnieją prawne przepisy odnoszące się do  tych spraw, pozostawiane one są najczęściej do regulacji statutowej albo do decyzji walnego zgromadzenia.

Regulacje, jeśli zostały wprowadzone, dotyczą głównie zasady podziału czystej nadwyżki (w wielu państwach określanej po prostu jako zysk) oraz tworzenia niepodzielnego funduszu rezerwowego, jak również jego przeznaczenia w razie rozwiązania spółdzielni. Odprowadzenie określonej części nadwyżki bilansowej na taki fundusz obowiązkowe jest w wielu krajach (np. Francja, Hiszpania, Holandia, Portugalia, Szwecja, Węgry, Włochy)  i wynosi od 5% w Belgii i w Portugalii, przez 15% we Francji, 20% w Hiszpanii[12] po 30% we Włoszech. W innych państwach (np. Austria, Irlandia, Niemcy) jest to pozostawione do uznania w statucie – praktyka wskazuje jednak, że nawet w takiej właśnie nieobligatoryjnej sytuacji, statuty, zgodnie z trzecią Zasadą Spółdzielczą, wprowadzają przeważnie obowiązek tworzenia niepodzielnych funduszy.  We Włoszech nie obowiązuje, stosowany zwykle gdzie indziej górny pułap funduszu rezerwowego (czasem określanego kwotowo, np. w Belgii, choć we Francji i w Portugalii jest to np. równowartość funduszu udziałowego), ponadto część nadwyżki (3%) wpłacona być musi na międzyspółdzielcze fundusze zabezpieczeń i rozwoju (działające przy federacjach spółdzielczych bądź przy odpowiednich ministerstwach dla spółdzielni niezrzeszonych), zaś w Hiszpanii na fundusz rozwojowo-szkoleniowy (co najmniej 5%). Podział obowiązkowego funduszu rezerwowego pomiędzy członków nawet przy rozwiązaniu spółdzielni jest zdecydowanie niedozwolony we Francji (z pewnymi możliwościami złagodzenia tej reguły w spółdzielniach spoza branży spółdzielni pracy), Hiszpanii, Portugalii i we Włoszech; w takich przypadkach przeznaczony on może być np. na cele społeczne (Francja, Hiszpania), dla innych spółdzielni, zwłaszcza sukcesorów tej likwidowanej, a gdy takich nie ma, działających w tej samej gminie (Portugalia) czy wspomniane fundusze międzyspółdzielcze (Włochy).

Podobnie podział pomiędzy członków pozostałego majątku po rozwiązaniu spółdzielni w pewnych państwach (Cypr, Francja, Hiszpania, Malta, Rumunia, Włochy) nie jest w ogóle dopuszczalny, obowiązkowe jest w takim przypadku „bezinteresowne przekazanie” – np. na „dobro pożytku powszechnego” (Francja, Niemcy – w tym ostatnim przypadku tylko jeśli statut likwidowanej spółdzielni bądź jej członkowie nie określą tego celu inaczej), na rzecz federacji/konfederacji spółdzielczych (Hiszpania, Francja), funduszów międzyspółdzielczych (Włochy) itp.

Różnorodne są regulacje dotyczące możliwości przekształcenia spółdzielni w inny typ podmiotów gospodarczych, zwłaszcza w spółki. Czasem jest to dopuszczalne bezwarunkowo (Belgia, Czechy, Finlandia, Holandia, Niemcy, Wielka Brytania), częściej z różnymi ograniczeniami – np. wyłącznie dla spółdzielni osób prawnych (w Grecji tylko rolniczych). W Hiszpanii i we Włoszech prawo dopuszcza ewentualność przekształcenia, jednak bez przekazania niepodzielnego funduszu rezerwowego nowej spółce (fundusz ten podlega przepisom o likwidacji spółdzielni), dodatkowo we Włoszech możliwe jest to tylko dla spółdzielni niemających statusu przewagi cech wzajemnościowych. We Francji przekształcenie dozwolone jest w szczególnych przypadkach, gdy udowodni się, że jest ono jedynym sposobem uratowania przedsiębiorstwa, bądź jest niezbędne dla jego rozwoju – w każdym przypadku za zgodą odpowiedniego ministerstwa. Wreszcie w kilku państwach (w Austrii, na Cyprze, w Portugalii i w Rumuni) wszelkie przekształcenia są zdecydowanie niedozwolone. W pierwszym z tych krajów np. spółdzielnia pragnąca się przekształcić, może jednakże najpierw sprzedać swój majątek sukcesyjnej spółce, a następnie zlikwidować się zgodnie z ogólnym zasadami.

 3.2.4. Kontrola spółdzielni, spółdzielnie a państwo

We wszystkich współczesnych europejskich systemach prawnych dla spółdzielczości zachowana jest wynikająca z IV Zasady Spółdzielczej reguła autonomii (samorządności) i niezależności spółdzielni, w tym od władz państwowych, a więc nie-ingerencji państwa w wewnętrzne sprawy spółdzielni, o ile nie naruszają one obowiązującego prawa. Rola państwa sprowadza się do zapewnienia spółdzielniom właściwych ram działania (poprzez odrębną legislację spółdzielczą bądź wspólną dla wszystkich podmiotów gospodarczych), wprowadzenia mechanizmów rejestracji spółdzielni, ich nadzoru i kontroli, a także ewentualnego wspierania spółdzielni, zwłaszcza poprzez politykę podatkową. Inne formy pomocy występują najczęściej wobec spółdzielni określonych typów (np. pracowniczych tworzonych z likwidowanych firm prywatnych, socjalnych) i dotyczą przede wszystkim ich tworzenia w związku z ich rolą odgrywaną w zwalczaniu bezrobocia.

W większości (ok. 2/3 krajów europejskich) spółdzielnie podlegają rejestracji poprzez wpis do ogólnych rejestrów przedsiębiorstw, spółek, podmiotów gospodarczych. W pozostałych krajach istnieją odrębne rejestry spółdzielni (np. Cypr, Grecja, Irlandia, Hiszpania, Malta, Niemcy). We Włoszech każda spółdzielnia winna zarejestrować się w dwóch niezależnych od siebie rejestrach: przedsiębiorstw, prowadzonym przez Izbę Handlową oraz spółdzielni, prowadzonym przez Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego. Z brytyjskiej tradycji wywodzi się szczególny urząd – rejestratora (registrar) spółdzielni, którym jest najczęściej wysokiego szczebla urzędnik państwowy prowadzący rejestr spółdzielni, odpowiedzialny również zwykle za nadzór i kontrolę spółdzielni, doradztwo i różnego rodzaju wspomaganie ich. O ile w samej Wielkiej Brytanii urząd ten zanikł (spółdzielnie rejestrują się obecnie, jak wszystkie podmioty gospodarcze, w niezależnym od rządu Urzędzie Postępowania Finansowego, Financial Conduct Authority), pozostał on w systemach prawnych wielu dawnych posiadłości brytyjskich, np. na Cyprze, w Irlandii (jako Rejestrator Towarzystw Wzajemnej Pomocy, Registrar of Friendly Societies), na Malcie (jako Rada Spółdzielcza, Cooperatives Board).

Spółdzielnie spełniające określone warunki (w zakresie wysokości przychodów, liczby zatrudnionych, rodzaju produkcji itp.), tak jak wszelkie podmioty gospodarcze, podlegają we wszystkich krajach różnorodnym formom nadzoru i kontroli finansowej, podatkowej, prawnej itp. ze strony odpowiednich organów państwa. Niezależnie od tej kontroli zewnętrznej, w większości krajów przewiduje się kontrolę wewnętrzną prawidłowego funkcjonowania spółdzielni, poprzez własne jej organy, takie jak komitety czy rady nadzorcze; podkreślone to jest szczególnie w legislacji fińskiej czy  portugalskiej.

Szczególny charakter ma lustracja spółdzielcza, a więc zewnętrzna kontrola spółdzielni prowadzona jednak najczęściej przez odpowiednie własne struktury spółdzielcze. Obecna jest ona w ustawodawstwie niektórych państw, zwłaszcza wywodzącym się z tradycji niemieckiej. Traktowana jest ona jako odrębna, okresowa – dokonywana najczęściej raz na dwa lub trzy lata, a w pewnych sytuacjach częściej – forma kontroli dokumentów i działalności spółdzielni, ze szczególnym uwzględnieniem badania „spółdzielczej specyfiki” i przestrzegania zasad spółdzielczych, przez uprawnionych lustratorów ze specjalnych spółdzielczych organizacji (związków rewizyjnych, lustracyjnych); w Austrii zajmuje się tym nawet osobna ustawa. Przynależność spółdzielni do takich związków może być obligatoryjna (w Austrii, Niemczech[13]) bądź nieobligatoryjna (np. we Włoszech). W tym ostatnim przypadku, dla spółdzielni nienależących do związku, lustracja dokonywana jest przez inne instytucje czy agendy rządowe (Ministerstwo Rozwoju Ekonomicznego we Włoszech). W niektórych państwach (np. Cypr, Grecja, Hiszpania) obowiązkowa lustracja dokonywana jest wyłącznie przez organa rządowe (np. w Hiszpanii Ministerstwo Pracy i Spraw Społecznych, w Irlandii Rejestrator Towarzystw Wzajemnej Pomocy, w Portugalii instytucja zwana CASES[14]). Różne formy zewnętrznego audytu przewidziane są jednak również i w legislacjach większości innych krajów, ewentualnie ich obligatoryjność bądź częstotliwość uzależniona jest od branży, wielkości czy określonej sytuacji, w jakiej spółdzielnia się znajduje. U źródeł tej specyficznej formy kontroli spółdzielni, jaką jest lustracja spółdzielcza, leży fakt, iż spółdzielnie zakładane były i prowadzone pierwotnie często przez osoby o niewielkiej wiedzy ekonomicznej i prawniczej, zarządzane przez słabo wykwalifikowanych menedżerów. Dlatego w krajach o ugruntowanej silnie tradycji lustracji (np. we Włoszech) podkreśla się zwykle jej bardziej doradczo-instruktażowy niż kontrolno-egzekucyjny charakter.

Charakterystyczna była ewolucja podejścia do lustracji w ustawodawstwie francuskim. Pierwotnie lustracja, dokonywana raz na pięć lat, obowiązywała jedynie kilka branż (spółdzielnie rolnicze, spółdzielnie osób samo-zatrudnionych, spółdzielnie tanich mieszkań, transportowe, pracy i rybołówstwa). Podczas prac nad Ustawą GSS strona rządowa zaproponowała objęcie nią wszystkich typów spółdzielni, co zostało podchwycone przez spółdzielczych partnerów. Ich zastrzeżenia, dotyczące uproszczenia i zmniejszenia represywności procedur lustracyjnych (według propozycji rządowych właściwy minister mógł nawet odebrać status spółdzielni jednostkom go naruszającym, choć nigdy nie był on nadany przez władze) oraz ograniczenia lustracji w dużych spółdzielniach, zobowiązanych odrębnymi przepisami do publikowania sprawozdań rocznych na temat społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR), częściowo pokrywających się z przedmiotem lustracji, zostały w pewnym stopniu uwzględnione w ostatecznej redakcji treści ustawy (zob. Naett 2015).

Ważnym instrumentem sprzyjającym rozwojowi spółdzielni, zwłaszcza tych, które odgrywają szczególną rolę społeczną, zastępując czy uzupełniając niekiedy działania publiczne w tym zakresie, są regulacje fiskalne. W nielicznych tylko krajach (Austria, Finlandia, z pewnymi wyjątkami również Belgia i Irlandia) brak jest jakichkolwiek ulg czy szczególnego traktowania spółdzielni, podlegają one powszechnym przepisom podatkowym, takim jak np. spółki. W większości państw jednak istnieją odrębne, najczęściej korzystne regulacje fiskalne dla spółdzielni, sprowadzające się zwykle do zminimalizowania zjawiska t. zw. podwójnego opodatkowania oraz sprzyjające akumulowaniu wspólnego kapitału. Najbardziej znane przykłady takich państw to Francja, Hiszpania i Włochy. W pierwszym z tych krajów dla spółdzielni, w których większość kapitału należy do członków, a transakcje z nie-członkami stanowią nie więcej niż 20% całości obrotów, dywidenda (zwrot od transakcji) wypłacana członkom z nadwyżki bilansowej nieprzekraczająca 50% tej nadwyżki, jest odliczana od podstawy opodatkowania podatkiem od przedsiębiorstw. Ponadto w spółdzielniach pracy i spółdzielniach dobra publicznego odlicza się również kwotę odpisaną na fundusz rezerwowy. Dodatkowymi przywilejami cieszą się też niektóre inne branże spółdzielcze (m. in. rzemieślnicza, morska czy rolnicza), a generalnie wszystkie spółdzielnie zwolnione są z odrębnych lokalnych podatków od przedsiębiorstw (contribution économique territoriale). W Hiszpanii spółdzielnie również podlegają szczególnym, korzystnym przepisom podatkowym. Jeżeli działalność ich przebiega zgodnie z prawem, przyznawany im jest status „ochrony podatkowej” (upoważniający do pewnych ulg w podatku od przedsiębiorstw, podatku od działalności gospodarczej, podatku od nieruchomości in.), bądź „specjalnej ochrony podatkowej” (ta ostatnia dotyczy zwłaszcza niektórych spółdzielni pracy, rolniczych, rybackich i spożywców) przyznający zwolnienia do 50% łącznie różnych powinności podatkowych. We Włoszech wszelkie ulgi dotyczą przede wszystkim spółdzielni spełniających kryteria przewagi cech wzajemnościowych. Jest to zwolnienie od podatku części nadwyżki bilansowej przekazanej na obowiązkowy fundusz rezerwowy, pod warunkiem, że ta część stanowi nie więcej niż 60% całości nadwyżki (80% w przypadku spółdzielni rolniczych, a 35% spożywców; spółdzielnie nie spełniające tych kryteriów mogą odliczyć najwyżej 30% nadwyżki), na fundusze międzyspółdzielcze oraz dla członków jako zwrot od zakupów bądź innych transakcji; w tym ostatnim przypadku dotyczy to również sytuacji gdy odpowiednie kwoty nie są im wypłacane lecz służą do zwiększenia ich udziałów. Dodatkowe przywileje mają niektóre branże, zwłaszcza spółdzielnie socjalne, zwolnione całkowicie (bądź mające stawkę obniżoną do 4%) z podatku VAT za świadczone przez siebie usługi. Podobne rozwiązania istnieją także w Bułgarii, na Cyprze, w Danii, Holandii, na Litwie, Łotwie, w Niemczech, Portugalii, Szwecji i Wielkiej Brytanii. Przykładowo na Cyprze obowiązuje zwolnienie podatkowe zysku pochodzącego z transakcji z członkami, w Danii obniżenie stawki podatkowej do 14,1% (z podstawowej 25%) dla spółdzielni spełniających określone kryteria, tj. liczących co najmniej 10 członków, w których przychody z transakcji z nie-członkami nie przekraczają 25% wszystkich transakcji, a zysk jest dzielony pomiędzy członków proporcjonalnie do ich transakcji. W Niemczech wreszcie spółdzielnie mają zagwarantowaną możliwość do zaliczenia w poczet kosztów nadwyżki wypłaconej członkom po zakończeniu roku obrachunkowego pod warunkiem, że została ona uzyskana w wyniku transakcji z nimi (w związku z tym obowiązuje odrębne księgowanie przychodów wypracowanych w ramach operacji z członkami i z kontrahentami niebędącymi członkami). Jako taka wypłata nadwyżki traktowane są tu również specjalne warunki czy inne korzyści i przywileje oferowane członkom.

Bezpośrednia pomoc publiczna udzielana spółdzielniom jest zjawiskiem stosunkowo rzadkim i jeśli występuje, wiąże się ze specyficznymi funkcjami spółdzielni pewnych typów. Najbardziej znany przykład to Włochy, w których w 2000 r. przyjęta została ustawa nr 328 określająca ramy prawne wsparcia władz lokalnych, regionalnych i państwowych dla instytucji gospodarki społecznej i innych organizacji Trzeciego Sektora realizujących usługi społeczne. Pomoc taka jest szczególnie istotna dla małych spółdzielni, a zwłaszcza spółdzielni socjalnych, mających problemy z uzyskaniem na wolnym rynku kapitału inwestycyjnego czy kredytów. Bezpośrednie wsparcie finansowe to zwykle wkład w fundusz amortyzacyjny,  dofinansowywanie określonych działań spółdzielni, pomoc w spłacie kredytów hipotecznych czy przyznawanie preferencji podatkowych. Często stosowane jest wsparcie w celu zwiększania kapitału spółdzielni by umożliwić im trwałe inwestycje przyczyniające się przez wiele lat do dobra całych społeczności. Spotykane są też dopłaty do konkretnej produkcji o społecznie pożytecznym znaczeniu, dzięki czemu możliwa jest sprzedaż wytwarzanych produktów po cenach rynkowych (np. w przypadku spółdzielni socjalnych zatrudniających osoby wykluczone z normalnego rynku pracy), bądź ulgi podatków i innych obciążeń związanych z tą produkcją. Przyznawane są również kredyty na rozwój bieżącej działalności. Publiczne środki są często transferowane za pośrednictwem własnych spółdzielczych funduszów rozwojowych operujących na szczeblu prowincjonalnym Wsparcie publiczne realizowane jest także przez uprzywilejowanie niektórych spółdzielni przy podejmowaniu zadań na rzecz społeczności lokalnych. Zgodnie z Ustawą o spółdzielniach socjalnych z 1991 r., spółdzielnie takie, spełniające określone wymogi wiążące się z kwalifikacjami i przygotowaniem profesjonalnym ich członków i pracowników do spełniania określonych zadań z zakresu realizacji usług społecznych (edukacja i szkolenia, opieka społeczna i medyczna itp.) w ich środowisku oraz spółdzielnie dające zatrudnienie osobom wykluczonym z rynku pracy mogą zawierać specjalne porozumienia z władzami publicznymi na szczeblu regionu (prowincji) z odstąpieniem od zasad regulujących tryb umów organów administracji publicznej z innymi podmiotami (więcej zob.: Piechowski 2008”, s. 182-190).

W niektórych państwach istnieją przepisy prawne sprzyjające procesowi przekształceń likwidowanych z różnych względów (zagrożenie bankructwem, brak sukcesorów dotychczasowego właściciela itp.) przedsiębiorstw prywatnych w spółdzielnie pracownicze. Przepisy te zawarte są jednak najczęściej nie w ustawach spółdzielczych, lecz w innych aktach prawnych, zwłaszcza odnoszących się do zwalczania bezrobocia. We Włoszech jest to np. Prawo Marcory z 1985 r. przewidujące dofinansowanie (do 50%) takich przekształceń ze środków publicznych przeznaczonych na utrzymanie miejsc pracy poprzez specjalne fundusze współzarządzane przez główne centrale spółdzielcze. W Hiszpanii istnieje możliwość wykorzystania 3-letniego zasiłku dla bezrobotnych w celu przekształcenia upadającego przedsiębiorstwa w spółdzielnię (t. zw. Pago Unico). We Francji, w której szczególnie popularne są tego typu przekształcenia, kluczową rolę odgrywają fundusze publiczne zarządzane na szczeblu regionalnym oraz spółdzielcze, tworzone przez odpowiednie federacje regionalne, zwykle przy współpracy banków spółdzielczych. Dalsze, daleko idące ułatwienia przewiduje nowa Ustawa o GSS. Wreszcie specjalne przepisy zachęcające do przekształceń zawarte są m. in. w regulacjach fiskalnych Danii, Grecji, Holandii i Słowenii. Przekształcenia takie, jako efektywnie przyczyniające się do utrzymania miejsc pracy, a przez to do przezwyciężenia skutków kryzysu, wspierane są przez także przez instytucje europejskie – np. w styczniu 2016 r. Komisja Europejska przyznała grant w znacznej wysokości konsorcjum Cooperatives Europe i kilku europejskich organizacji spółdzielczych na ponadnarodowy projekt wspomagania rozwoju tego typu działań.

 4. Spółdzielczość w międzynarodowych regulacjach i dokumentach

Choć w Unii Europejskiej brak jest zasadniczo wiążących państwa członkowskie regulacji prawnych dotyczących funkcjonowania spółdzielni, warto pamiętać, że uznanie pluralizmu form przedsiębiorstw, w tym spółdzielni, obecne jest chociażby w art. 54 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej z 1957 r., zaś konieczność zapewnienia spółdzielczości odpowiednich ram legislacyjnych przywoływana jest w wielu unijnych dokumentach oraz podejmowanych działaniach politycznych na szczeblu wspólnotowym.

Dokument Konsultacyjny Komisji Europejskiej Co-operatives in Enterprise Europe[15] przyjęty w listopadzie 2001 r.; przywołuje definicję spółdzielni Międzynarodowego Związku Spółdzielczego i stwierdza m. in., że ekonomia społeczna i spółdzielnie przyczyniają się do realizacji kluczowych celów politycznych Unii Europejskiej, takich jak polityka społeczna i zatrudnienia, rozszerzenie Unii, rozwój regionalny, polityka zamówień publicznych, rozwój własności pracowniczej i organizacji pracy, pomoc w działaniach na rzecz rozwoju.

Wiążący charakter ma przyjęte w 2003 r., a obowiązujące od 2006 r. Rozporządzenie Rady nr 1435/2003/WE w sprawie statutu spółdzielni europejskiej wraz uzupełniającą je Dyrektywą Rady nr 2003/72/WE (polski tekst: Rozporządzenie… 2006), które reguluje wyłącznie tworzenie i funkcjonowanie nowej formy prawnej przedsiębiorstwa w Europie – spółdzielni europejskiej (określanej często skrótem SCE od francuskiego Société Coopérative Européenne), a nie odnosi się do spółdzielni w ogóle. W swojej preambule formułuje ono jednak „filozofię” wobec spółdzielczości Unii Europejskiej, podkreślając, że „w przypadku spółdzielni chodzi przede wszystkim o zrzeszenia osób fizycznych lub prawnych, do których stosuje się odmienne i szczególne zasady funkcjonowania, niż w stosunku do pozostałych podmiotów gospodarczych. Do zasad tych należy zaliczyć zasadę demokratycznej struktury i kontroli oraz zasadę podziału zysku netto za rok obrotowy na zasadzie słuszności. Te szczególne zasady obejmują przede wszystkim zasadę pierwszeństwa osoby przed kapitałem, która jest odzwierciedlana w specyficznych zasadach dotyczących przyjmowania, występowania oraz wykluczania członków, jak również w zasadzie: <<jedna osoba, jeden głos>>, gdzie prawo głosu przypisane jest do osoby ze wskazaniem, ze członkowie nie mogą wykonywać żadnych praw w związku z aktywami spółdzielni” (Rozporządzenie… 2006, Preambuła, pkt 7 i 8).

Trzecim ważnym unijnym dokumentem dotyczącym spółdzielni jest Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów O promowaniu spółdzielni w Europie (polski tekst w: O promowaniu… 2004) przyjęty w lutym 2004 r. w związku z koniecznością rozpoczęcia procesu harmonizacji legislacji spółdzielczej Państw Członkowskich w kontekście obowiązywania wzmiankowanego wyżej Rozporządzenia. Komunikat zawiera także konkretne zobowiązania, jakie bierze na siebie Komisja i sugestie dla rządów odnośnie wspierania spółdzielczości, poprawy legislacji spółdzielczej oraz lepszego jej uwzględniania w formułowanych celach polityki wspólnotowej. Jedną z najważniejszych rekomendacji zawartych w komunikacie jest stwierdzenie, że „legislatorzy z poszczególnych krajów, przygotowując nowe ustawy dotyczące spółdzielni, powinni zatem opierać się na tej spółdzielczej definicji, wartościach i zasadach; przy tym jednak pożądane jest aby Państwa Członkowskie były również wystarczająco elastyczne w celu umożliwienia spółdzielniom efektywnej konkurencji na swoich rynkach, na równoprawnych warunkach jakie mają inne formy przedsiębiorstw. Spółdzielniom nie jest potrzebne preferencyjne traktowanie, lecz legislacja, która pozwala im mieć równe szanse” (O promowaniu… 2004, pkt 3.2.4).

O zapewnienie spółdzielniom takiej właściwej legislacji zabiegała od dawna m. in. organizacja Cooperatives Europe. W 2014 r. podczas Zgromadzenia Ogólnego tej organizacji w Warszawie przyjęto Uchwałę wspierającą rewizję legislacji spółdzielczych w Europie (Uchwała Generalna… 2014). Już wcześniej (w 2009 r.) z jej inicjatywy powołana została grupa kontaktowa deputowanych do Parlamentu Europejskiego zainteresowanych sprawami spółdzielczości, a w 2013 r. pod wpływem lobbingu tej organizacji Parlament Europejski przyjął raport autorstwa eurodeputowanej z Włoch Patrizii Toii podkreślający rolę spółdzielni w przezwyciężaniu kryzysu, zaś w tym samym roku ówczesny wiceprzewodniczący Komisji Europejskiej komisarz Antonio Tajani powołał Spółdzielczą Grupę Roboczą przy Komisji Europejskiej, która miała za zadanie przygotowanie spółdzielczej „mapy drogowej” (zob.: Road Map… 2014). Niestety, po wyborach europejskich w 2014 r. Parlament i Komisja Europejska wyłonione w ich wyniku nie wykazały jak dotąd zainteresowania kontynuowaniem tych działań, a inicjatywy legislacyjne w niektórych krajach, w tym w Polsce, uznane zostały przez środowiska spółdzielcze za skrajnie niekorzystne, a wręcz dyskryminacyjne. Dlatego m. in. przedstawiciele polskiej Krajowej Rady Spółdzielczej, dążąc do nadania Międzynarodowym Zasadom Spółdzielczym rangi norm prawa międzynarodowego, które musiałyby być włączone do legislacji krajowych, od pewnego czasu zabiegają o podjęcie Europejskiej Inicjatywy Obywatelskiej[16] w celu przyjęcia unijnego Rozporządzenia w sprawie modelu europejskiego przedsiębiorstwa spółdzielczego, którego projekt opracowany w KRS odwołuje się do tych właśnie Zasad (zob.: Jankowski 2016, s. 7). Zamysł ten, poparty dotąd przez siedem organizacji spółdzielczych zwłaszcza z krajów Europy Środkowo-Wschodniej, spotkał się jednak z rezerwą Cooperatives Europe i części dużych europejskich organizacji spółdzielczych uznających go m. in. za przedwczesny i na obecnym etapie niewskazany, stanowiący, w razie narzuconej unifikacji prawa spółdzielczego, zagrożenie dla różnorodności i niezależności spółdzielczości w Europie (zob. Piechowski 2015, s. 20-21).

Pamiętać należy jednak, że istnieje już daleko idący i o największym znaczeniu ogólnoświatowy dokument o charakterze międzynarodowego instrumentu normatywnego dotyczący spółdzielczości. Jest to Zalecenie nr 193 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczące promowania spółdzielni, które m. in. podkreśla rolę spółdzielni w rozwoju społeczno-ekonomicznym, potwierdza spółdzielczą tożsamość (in extenso przytaczając Deklarację Spółdzielczej Tożsamości MZS), rekomenduje równoprawne traktowanie spółdzielni z innymi podmiotami oraz określa rolę rządów w tworzeniu polityki wspierającej i ram prawnych dla spółdzielni oraz ułatwianiu im dostępu do usług wspierających i finansowych. Zalecenia MOP, choć nie mają, co prawda, mocy wiążącej jak traktaty czy konwencje, są raczej przewodnikiem dla państw członkowskich, które są jednak zobowiązane do składania Dyrektorowi Generalnemu MOP raportów o stanie legislacji i praktyce jej stosowania w zakresie, którego dotyczy Zalecenie. A Zalecenie nr 193 przyjęte zostało w drodze głosowania w 2002 r. przez przedstawicieli rządów wszystkich państw – w tym członków Unii Europejskiej – można więc przyjąć, że jest przez nich uznane za ważne (polski tekst wraz z wprowadzeniem i komentarzami w: Promowanie…  2002).

5. Wnioski

Powyższy skrótowy przegląd niektórych rozwiązań legislacyjnych dla spółdzielni oraz potencjału spółdzielczości w krajach UE wskazuje na ogromną różnorodność sektora spółdzielczego i systemów legislacyjnych dla niego w Europie, a zarazem wyraźnie na dodatnią korelację między zaawansowaniem rozwoju spółdzielczości w pewnych państwach a obecnością w systemie legislacyjnym tych krajów korzystnych dla spółdzielni regulacji prawnych i podatkowych.

Te korzystne regulacje sprowadzają się przede wszystkim do respektowania i wspomagania realizacji Międzynarodowych Zasad Spółdzielczych zawartych w Deklaracji Spółdzielczej Tożsamości Międzynarodowego Związku Spółdzielczego i wynikającego z niej uwzględnienia odmienności spółdzielni jako organizacji członkowskich od spółek kapitałowych.

Ważnym elementem jest ograniczenie ingerencji państwa w spółdzielczą niezależność do niezbędnego minimum, m. in. poprzez zachowanie lustracji spółdzielni przez własne spółdzielcze organizacje – związki rewizyjne, przy stosowaniu kontroli przez inne organy zewnętrzne tylko w przypadku spółdzielni spełniających określone kryteria wspólne dla wszystkich podmiotów gospodarczych.

Kluczowe jest stworzenie warunków do akumulacji kapitału, w tym niepodlegających podziałowi rezerw, na które winna być przeznaczona przynajmniej część wypracowanej nadwyżki, która byłaby zwolniona z podatku dochodowego od osób prawnych. Istotną rolę w tworzeniu nowych spółdzielni i rozwoju istniejących odegrać mogą spółdzielcze i między-spółdzielcze fundusze rozwojowe, promocyjne i szkoleniowe, które również tworzone być mogą z części nadwyżki bilansowej indywidualnych spółdzielni (po zwolnieniu ich z podatku CIT), części majątku likwidowanych spółdzielni itp. Ważne jest również wzmacnianie więzi ekonomicznych członków ze spółdzielnią, a więc umożliwienie im uzyskiwania w ich transakcjach ze spółdzielnią korzystniejszych warunków bez skutków podatkowych. W spółdzielniach o wyraźnie zaznaczonym charakterze członkowskim, a więc w których źródłem przychodów są przede wszystkim transakcje z członkami, niezbędne jest zlikwidowanie tzw. podwójnego opodatkowania – nadwyżka wypracowana z takich transakcji winna podlegać jedynie podatkowi od dochodów osobistych członków, jeśli zostanie im wypłacona.

Powszechnie obserwowaną tendencją w europejskich legislacjach spółdzielczych jest obniżanie minimalnej liczby członków spółdzielni nawet do 2-3 osób. Jednocześnie coraz częściej tworzone są mechanizmy ułatwiające pozyskiwanie kapitału z zewnętrznych źródeł przez umożliwienie członkom posiadania większej liczby udziałów, wprowadzanie kategorii „członków-inwestorów” itp. Elastycznie traktowana bywa podstawowa zasada spółdzielcza „jeden członek – jeden głos”, zawsze jednak wprowadzane są ograniczenia maksymalnej liczby głosów czy praw głosowania dla inwestorów, by zapewnić spółdzielni demokratyczną kontrolę przez członków i zachowanie samorządności.

Duże znaczenie ma wspieranie przez władze państwowe i samorządowe różnych szczebli spółdzielni odgrywających szczególną rolę zwłaszcza w zakresie rozwiązywania problemów społecznych (edukacja, opieka zdrowotna i społeczna, ograniczanie bezrobocia itp.) poprzez odpowiednie regulacje prawne i podatkowe, w tym umożliwiające i stymulujące przekształcanie przeznaczonych do likwidacji firm prywatnych w spółdzielnie pracownicze.

Dr Adam Piechowski

Spółdzielczy Instytut Badawczy

Krajowa Rada Spółdzielcza

Artykuł opublikowany w periodyku „Społeczeństwo Obywatelskie” nr 3-4, 2016 s  23-50 został istotnie uaktualniony i uzupełniony do „Materiałów szkoleniowych – szkolenie lustratorów 7/11/2016” w Krajowej Radzie Spółdzielczej.

Bibliografia

2009 European Co-operatives Key Statistics (2009), Brussels, Cooperatives Europe Asbl

Biała księga o przedsiębiorstwach spółdzielczych (2001), Warszawa, Związek Lustracyjny Spółdzielni Pracy

Birchall J., Ketilson L. H. (2009), Resilience of the Cooperative Business Model in Time of Crisis, Geneva, International Labour Organization

Chomel Ch. (2007), Agriculture co-operatives in the EU-15. Comparison of legal systems, w: materiały z konferencji Reinforcing the Agricultural Co-operatives in New Member States, Tallinn, Estonian Chamber of Agriculture and Commerce in co-operation with COGECA

Costituzione della Repubblica Italiana (1947), http://www.quirinale.it/qrnw/statico/costituzione/pdf/Costituzione.pdf [dostęp 26.02.2016]

Cracogna D., Fici A., Henrÿ H. (red.) (2013), International Handbook of Cooperative Law, Berlin – Heidelberg – New York – Dordrecht – London, Springer-Verlag

Deklaracja spółdzielczej tożsamości (1999), „Monitor Spółdzielczy”, nr 1, s. 23

Demoustrier D. (1984), Les coopératives de production, Paris, Editions la Découverte

Europejska Inicjatywa Obywatelska, http://ec.europa.eu/citizens-initiative/public/welcome?lg=pl [dostęp 26.02.2016]

Fajardo Garcia I. G. (2013), Spain, w: International Handbook of Cooperative Law, D. Cracogna, A. Fici, H. Henrÿ (red.), Berlin – Heidelberg – New York – Dordrecht – London,  Springer-Verlag

Fici A. (2013), An Introduction to Cooperative Law, w: International Handbook of Cooperative Law, D. Cracogna, A. Fici, H. Henrÿ (red.), Berlin – Heidelberg – New York – Dordrecht – London,  Springer-Verlag

Fici A. (2013”), Italy, w: International Handbook of Cooperative Law, D. Cracogna, A. Fici, H. Henrÿ (red.), Berlin – Heidelberg – New York – Dordrecht – London,  Springer-Verlag

Fińskie Prawo Spółdzielcze (2002), Warszawa, Krajowa Rada Spółdzielcza

Golja T., Novkovic N. (2014), Determinants of Cooperative Development in Croatia, International Summit of Cooperatives, Quebec https://www.sommetinter.coop/sites/default/files/article-scientifique/files/2014_01_golja.pdf [dostęp 26.02.2016]

Gross domestic product at market prices (Current prices and per capita) (2016), Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/refreshTableAction.do?tab=table&plugin=1&init=1&pcode=tec00001&language=en [ dostęp2.09.2016]

Jankowski J. (2016), Spółdzielczość potrzebuje międzynarodowych regulacji prawnych, „Tęcza Polska”, 2 (203), s. 7

Kaltenborn W. (2015), A forgotten past. The historical roots of the mandatory affiliation of german cooperatives to auditing federations ‘Anschlusszwang’, Hamburg, Heinrich-Kaufman-Stiftung

Loi n° 2014-856 du 31 juillet 2014 relative à l’économie sociale et solidaire (2014), https://www.legifrance.gouv.fr/eli/loi/2014/7/31/2014-856/jo/texte [dostęp 26.02.2016]

Naett C. (2015), L’élaboration de la loi ESS du point de vue du mouvement coopératif, „Revue Internationale de l’Économie Sociale”, nr 335 (styczeń)

O promowaniu spółdzielni w Europie (2004), Warszawa, Krajowa Rada Spółdzielcza

Panorama sectoriel des entreprises coopératives/Top 100 des entreprises coopératives (2012), Paris, Coop FR, les entreprises coopératives

Performance Report. Key Figures 2005 (2006), Cooperatives Europe, Brussels

Piechowski A. (2008), Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne w Polsce. Tradycje i przykłady, w: Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne. Wprowadzenie do problematyki, E. Leś (red.), Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego

Piechowski A. (2008”), Wsparcie doradczo-finansowe przedsiębiorczości społecznej na przykładzie rozwiązań francuskich i włoskich, w: Obszary gospodarki społecznej. Doświadczenia Partnerstwa na Rzecz Rozwoju Tu jest Praca, P. Chodyra, E. Leś, M. Ołdak (red.), Warszawa, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Uniwersytet Warszawski

Piechowski A. (2015), Cooperatives Europe nie poprze Inicjatywy Obywatelskiej, „Tęcza Polska”, nr 7 (196) s. 20-21

Promowanie spółdzielczości przez Międzynarodową Organizację Pracy (2002), A. Piechowski (red.), Warszawa, Krajowa Rada Spółdzielcza

Road Map Co-operatives (draft) (2014) wersja 2  z dn.2-10-14, Brussels, European Commission

Rozporządzenie Rady (WE) Nr 1435/2003 z dnia 22 lipca 2003 r. w sprawie statutu spółdzielni europejskiej (SCE) i Dyrektywa Rady 2003/72/WE z dnia 22 lipca 2003 r. uzupełniająca statut spółdzielni europejskiej w odniesieniu do zaangażowania pracowników (2006), w: Spółdzielnia Europejska. Geneza, stan prawny, możliwości tworzenia w Polsce, J. Jankowski (red.), Warszawa, Krajowa Rada Spółdzielcza, s. 79-131 i 185-210

Schaffland H.-J. (2003), Key information for national legislation, „IRU-Courier”, nr 3 (grudzień), s. 25-32

Schaffer J. (1999), Historical Dictionary of the Cooperative Movement, Lanham, Md., & London, The Scarecrow Press, Inc.

Statistics and Information on European Co-operatives (1998), Geneva, International Cooperative Alliance

Study on the implementation of the Regulation 1435/2003 on the Statute for European Cooperative Society (SCE) (2010), Cooperatives Europe, Euricse, Ekai, http://base.socioeco.org/docs/sce_final_study_part_i.pdf [dostęp 26.02.2016].

Szabó Z. (2007), Co-operative legislation in the New Member States, w: materiały z konferencji Reinforcing the Agricultural Co-operatives in New Member States, Tallinn, Estonian Chamber of Agriculture and Commerce in co-operation with COGECA

The power of cooperation. Cooperatives Europe key figures 2015 (2016), Cooperatives Europe, Brussels

The UK co-operative economy 2012, Alternatives to austerity (2012), Manchester, Co-operatives UK

Uchwała Generalna Zgromadzenia Ogólnego Cooperatives Europe wspierająca rewizję legislacji spółdzielczych w Europie (2014), Tęcza Polska, nr 4 (182), s. 7

Ustawa z dnia 8 listopada 1991 roku nr 381, o spółdzielniach socjalnych (Republika Włoska) (2007), Zeszyty Gospodarki Społecznej t. 2, Warszawa, s. 247-250

Wiszniewski E. (1998), Funkcjonowanie spółdzielni w warunkach zmian systemowych, w: Spółdzielczość we współczesnej gospodarce, S. Dyka (red.), Warszawa, Oficyna Wydawnicza SGH

Zakrzewski P.  (2006), Pojęcie udziału w polskim i obcym prawie spółdzielczym, „Studia Prawnicze”, nr 2 s.135

Zourek H. (2004), The co-operative policy of the European Union, „IRU-Courier”, nr 1 (kwiecień), s. 4-9

[1] Po raz pierwszy w 2005 r.: (Performance Report… 2006) , po raz drugi w 2009 r. (2009 European Co-operatives Key Statistics…, 2009),

[2] W Polsce opublikowany jako Biała księga o przedsiębiorstwach spółdzielczych (2001), Związek Lustracyjny Spółdzielni Pracy, Warszawa

[3] W Danii, poza wzmiankowaną ustawą o spółdzielniach mieszkaniowych, nigdy nie istniały odrębne spółdzielcze uregulowania prawne. W Holandii natomiast, co znamienne, do 1992 r. funkcjonowanie spółdzielni było oparte o Ustawę o Stowarzyszeniach Spółdzielczych z 1925 r.; kluczowe przepisy odnoszące się do spółdzielni zostały przeniesione z niej do przyjętego w 1992 r. Kodeksu Cywilnego.

[4] Ustawa ta stanowiła zmienioną wersję pierwotnej pruskiej ustawy o spółdzielniach z 1867 r. opracowanej przez Hermanna Schulze-Delitzscha, jednego z najważniejszych twórców niemieckiej spółdzielczości.

[5] Ustawa ta zastąpiła wcześniejszą obowiązująca od 2002 r., uchodzącą powszechnie za jedną z najlepszych w Europie (zob. polskie tłumaczenie w: Fińskie Prawo… 2002).

[6] Przyjęty na Kongresie Międzynarodowego Związku Spółdzielczego w Manchester w 1995 r. dokument zawierający definicję spółdzielni, określający wartości spółdzielcze i formułujący siedem Międzynarodowych Zasad Spółdzielczych, którymi winny kierować się spółdzielnie w swojej działalności (polskie tłumaczenie w: Deklaracja… 1999).

[7] Francuski termin societé użyty w tym miejscu w tekście ustawy może być przetłumaczony jako spółka, przedsiębiorstwo bądź stowarzyszenie. Aby uniknąć  nieporozumień i błędnej interpretacji zasadne wydaje się użycie terminu „podmiot”, jako odnoszącego się ogólnie do wszystkich tych typów jednostek.

[8] We Francji minimalna liczba 2 członków odnosi się do spółdzielni posiadających status spółek z o. o. W spółdzielniach zarejestrowanych jako spółki akcyjne wymaganych jest 7 członków.

[9] We Włoszech w szczególnych sytuacjach możliwe jest powołanie spółdzielni już przez 3 osoby (t. zw. małe spółdzielnie), zaś w innych – w przypadku banków spółdzielczych – minimalna liczba to 200 członków.

[10] W Grecji minimalna liczba w spółdzielniach rolniczych to 5 członków w spółdzielniach socjalnych,10 w rolniczych, zaś w spółdzielniach spożywców aż 100.

[11] W tradycji spółdzielczej przyjmowano zwykle nieograniczoną odpowiedzialność członków całym swoim majątkiem za zobowiązania spółdzielni. Tak było np. w Niemczech i to zarówno w spółdzielniach typu raiffeisenowskiego, jak i wywodzących się z idei H. Schulze-Delitzscha. F. W. Raiffeisen nieograniczoną i solidarną odpowiedzialność członków pojmował nawet jako fundament spółdzielczości. Pierwsza pruska ustawa o spółdzielniach z 1867 r. opracowana przez samego H. Schulze-Delitzscha przewidywała wyłącznie taką właśnie formę odpowiedzialności. Jednak już jej nowa wersja z 1889 r. obowiązująca w całej Rzeszy wprowadziła możliwość rejestrowania spółdzielni z ograniczoną odpowiedzialnością.

[12] Dotyczy to nadwyżki uzyskanej z podstawowej działalności spółdzielni w transakcjach z członkami; z nadwyżki uzyskanej z transakcji z nie-członkami, zysków nadzwyczajnych oraz z innych źródeł 50% winno być odpisane na fundusz rezerwowy (Fajardo García  2013, s. 711).

[13] W Niemczech dyskutuje się obecnie o zniesieniu obowiązku przynależności spółdzielni do związku rewizyjnego (zob. Kaltenborn 2015).

[14] CASES – Spółdzielnia dla Ekonomii Społecznej im. António Sérgio (Cooperativa António Sérgio para a Economia Social), choć ma formalnie status spółdzielni, pełni obowiązki państwowego nadzoru nad ogółem spółdzielni, organizacji dobroczynnych itp. w Portugalii.

[15] Zob. przyp. 2.

[16] Europejska Inicjatywa Obywatelska jest unijnym mechanizmem umożliwiającym przedkładanie do rozpatrzenia Komisji Europejskiej projektów aktów prawnych popartych przez przynajmniej milion obywateli z siedmiu krajów UE (zob.: Europejska inicjatywa… ).

W kategorii: Edukacja, kultura, sztuka, Gospodarka i ekonomia, Redakcja, Społeczeństwo i ekosystem Oznaczony jako: , , Skomentuj

Wypowiedz się