Żydowski sejm na polskiej ziemi

Przez dwieście lat na terenie Rzeczypospolitej funkcjonował Sejm Czterech Ziem, który będąc ewenementem na skalę europejską decydował o prawach i podatkach społeczności żydowskiej oraz stanowił organ lobbystyczny wobec najwyższych urzędów państwowych.

Społeczność żydowska stanowiła w Rzeczypospolitej odrębną grupę prawną, na mocy królewskich przywilejów dysponowała własnym sądownictwem i samorządem. Grupy osiedlające się w miastach zakładały kahały, czyli rodzaj jednostki terytorialnej mającej prawo budowy bożnicy, założenia cmentarza oraz własnej administracji.

W 1577 r. rozpoczęła się kolejna wojna Rzeczpospolitej z Carstwem Rosyjskim o Inflanty i ziemię połocką. Król Stefan Batory potrzebował pieniędzy na finansowanie kosztownego konfliktu i źródło tych środków znalazł w stosunkowo bogatej społeczności żydowskiej. To jemu właśnie tradycja przypisuje podporządkowanie wszystkich sejmików centralnemu organowi społeczności żydowskiej – Sejmowi Czterech Ziem – Waad Arba Aracot. Niewątpliwie krok ten musiał być podjęty w porozumieniu z rabinami, być może skomplikowane kwestie podatkowe w napiętej wojennej sytuacji budżetowej skarbu wymagały zdecydowanych działań na najwyższym szczeblu.  Był to ewenement na skalę europejską, nigdzie indziej nie istniał podobny organ centralny samorządu żydowskiego.

Od 1580 r. przedstawiciele pięćdziesięciu kahałów czterech prowincji spotykali się dwukrotnie w ciągu roku na sejmach organizowanych w czasie jarmarków w Jarosławiu i Lublinie. Lubelskie zjazdy rozpoczynały się w niedzielę, równocześnie z tak zwanym jarmarkiem „gromnicznym” (2 lutego) i trwały kilka dni. Sporadycznie sesje odbywały się w pobliżu Lublina, w Łęcznej, Opolu Lubelskim bądź Tyszowcach. W II połowie XVII wieku zjazdy odbywały się na przemian w Lublinie i Jarosławiu, a od 1680 roku przeważnie w Jarosławiu. W 1623 r. wyodrębnił się także sejm Żydów Litwy jako kolejnej ziemi.

Kompetencje parlamentu były szerokie: debatowano nad wysokością podatków, opłat skarbowych i sądowych dla sędziów Trybunału Koronnego w Lublinie, zmian w terytorialnej organizacji kahalnej, spraw organizacji gminnych i sądowniczych, religijnych i wychowawczych, problemów gospodarczych skupisk żydowskich, interwencji w sprawach bezpieczeństwa Żydów a także utrzymywania kontaktów z zagranicą.

Jak wybierano delegatów na Sejm? Aby to opisać należy powrócić do organizacji samorządu żydowskiego. Administracja dzieliła się na ziemstwa, okręgi, kahały, kahały na prawach ziemstwa oraz tzw. gminy filialne lub przykahałki. Ziemstwa, to wspomniane wcześniej cztery prowincje: Wielkopolska, Małopolska, Wołyń oraz Ruś. W skład ziemstw wschodziły okręgi, które obszarem swym odpowiadały mniej więcej granicom województw. Okręgi z kolei dzieliły się na posiadające prawa wysyłania delegatów na sejmiki ziemstw kahały, również dysponujące tym przywilejem kahały na prawach ziemstw oraz pozbawione tej możliwości przykahałki.
Deputowanych wybierano zaraz po wyborze władz gminy w okolicach święta Paschy, w drodze wyborów bezpośrednich, czyli poprzez kolegium elektorów. Wybierano kandydatów majętnych, obdarzonych społecznym zaufaniem, najczęściej uznanych talmudystów. O miejscu i czasie zebrania sejmiku danej ziemi decydowali urzędnicy ziemstwa razem z jego rabinem generalnym. Po rozpoczęciu obraz ustalano kwestie do poruszenia na Sejmie Czterech Ziem oraz w głosowaniu pośrednim wskazywano deputatów do tego zgromadzenia, którzy następnie zobowiązywani byli do zabierania głosu w obradach zgodnie z instrukcjami wypracowanymi w trakcie sejmiku. Nie jest znana liczba posłów biorących udział w Sejmie, według szacunków historyków wahała się ona od 15-20 w początkach jego funkcjonowania do 68 w drugiej połowie XVIII wieku.

W przerwach między obradami Waadu, czyli Sejmu, władzę sprawował seniorat Waadu, którego jednym z przedstawicieli był syndyk generalny rezydujący przy królu. Jego zadaniem była ochrona interesów Żydów na dworze monarszym oraz na Sejmach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Mieszkał on w Warszawie w drodze wyjątku (bowiem od 1527 r. Żydzi nie mogli osiedlać się w mieście) podobnie jak syndyk generalny litewski oraz przedstawiciele dwóch największych kahałów Korony i Litwy.

Syndycy nie mieli żadnego wpływu na realne ustawodawstwo, nie głosowali w elekcjach, ale dysponując środkami finansowymi i poparciem silnej instytucji jaką był Sejm Czterech Ziem pełnili rolę lobbystów w królewskiej stolicy.

Waad Arba Aracot zyskał sobie duży autorytet wśród Żydów w całej Europie. Słano do niego posłów z pytaniami zasadniczej wagi dla wspólnot żydowskich. Kres istnienia żydowskiego sejmu przyniosły reformy państwowe w II połowie XVIII wieku. Podczas przygotowującego elekcję Stanisława Poniatowskiego sejmu konwokacyjnego w 1764 r. stronnictwo Czartoryskich przygotowało serię ustaw, które zostały przyjęte z pogwałceniem wolności głosowania, bowiem pod bagnetami rosyjskiej armii. Jedną z decyzji była likwidacja Sejmu Czterech Ziem, uzasadniana utratą przez nią zdolności do skutecznego ściągania podatków.

Tak zakończyła się dwustuletnia historia ciekawego eksperymentu żydowskiej administracji na ziemiach Rzeczypospolitej.

Marcin Dobrowolski

2016-03-03

(Źródło: Leszczyński A., Sejm Żydów Korony 1623–1764, Warszawa 1994.)

Opublikowano za: http://m.pb.pl/4425444,76949,zydowski-sejm-na-polskiej-ziemi