Postać Macieja Rataja od dawna fascynowała historyków. Nie zatarła się też w pamięci kolejnych pokoleń ludowców, mimo że w czasach stalinowskich w Polsce próbowano wymazać jego nazwisko z pamięci narodu, zniszczyć wszystko, co było z nim związane. Rataj wciąż jest wśród ludowców symbolem i legendą, a jego wskazania obywatelskie i polityczne nadal są aktualne.
W historii ruchu ludowego nazwisko Macieja Rataja stawiamy obok nazwisk dwóch innych wielkich przywódców polskich chłopów – Wincentego Witosa i Stanisława Mikołajczyka. Podobnie jak oni, odegrał znaczącą rolę w kształtowaniu myśli i siły politycznej ludowców. Podobnie jak oni, był nie tylko wybitnym działaczem ruchu ludowego, lecz także wybitnym politykiem państwowym i mężem stanu.
Syn chłopa, urodzony 19 lutego w 1884 r. we wsi Chłopy pod Lwowem, wyrósł na przywódcę ludowego w skali ogólnopolskiej oraz pierwszoplanowego parlamentarzystę i polityka II Rzeczypospolitej. Swą błyskotliwą karierę zawdzięczał zarówno cechom osobistym, jak i niezwykłej pracowitości. Nie była to kariera przypadkowa i nie podlegała wpływom politycznych koniunktur.
Od czasów studiów we Lwowie Maciej Rataj znany był jako płomienny mówca, człowiek oddany sprawom Polski, wsi i chłopów, nieustający w działalności społecznej i politycznej. Swą postawą zdobył uznanie i autorytet. Chłopi ufali mu, czuli w nim reprezentanta swych interesów, swego przywódcę. Dowodem tego było wybranie go w roku 1919 na posła do Sejmu Ustawodawczego RP z listy Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”.
Fakt ten zdecydował o dalszych losach Rataja. Porzucił swą nauczycielską posadę w zamojskim gimnazjum i przeniósł się do Warszawy, gdzie żywo włączył w nurt życia politycznego kraju. Szybko osiągnął kolejne szczeble w swej politycznej i państwowej karierze. Po niespełna dwóch latach szerszej działalności politycznej, w lipcu 1920 r. wszedł w skład Rady Obrony Państwa, został mianowany ministrem wyznań religijnych i oświecenia publicznego w rządzie Wincentego Witosa, przez pewien czas kierował również resortem kultury.
W roku 1922 – ponownie został wybrany na posła w wyborach parlamentarnych – objął urząd marszałka Sejmu Rzeczypospolitej. Sprawując tę funkcję do roku 1928, dwukrotnie – w roku 1922, po zabójstwie Gabriela Narutowicza, a następnie w roku 1926, po ustąpieniu Stanisława Wojciechowskiego – pełnił obowiązki Prezydenta RP, wykazując w tych trudnych dla Polski chwilach wiele taktu i wyczucia politycznego.
Funkcje państwowe nie osłabiły jego działalności w ruchu ludowym, nie osłabiły także jego pracy na rzecz chłopów i wsi polskiej. Będąc od 1920 r. członkiem Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”, Rataj zasiadał we władzach naczelnych tego Stronnictwa, był członkiem Rady Naczelnej i wiceprezesem Zarządu Głównego. Po zjednoczeniu ruchu ludowego w marcu 1931 r. stał się jednym z czołowych działaczy SL, a podczas nieobecności przebywającego na emigracji Wincentego Witosa kierował Stronnictwem, pełniąc obowiązki prezesa Naczelnego Komitetu Wykonawczego.
Wśród ludowców Maciej Rataj był jednym z czołowych przedstawicieli myśli państwowej. W działalności politycznej i społecznej jego główną przesłanką było powiązanie interesów państwa i klasy chłopskiej. Państwo stało w centrum jego uwagi, bez względu na to, jakie siły polityczne znajdowały się u władzy. Myśli politycznej Rataja przyświecała wizja państwa demokracji parlamentarnej, państwa ludowego, państwa sprawiedliwości społecznej. Był politykiem realnym. Zdawał sobie sprawę, że nie uda się osiągnąć tego celu od razu. Uważał, że dążyć do niego należy stopniowo, przy pomocy legalnych form walki, unikając niebezpiecznych dla państwa i narodu wstrząsów.
Z biegiem lat, wraz z rozwojem sytuacji politycznej w Polsce międzywojennej, poglądy Rataja na metody walki o władzę uległy ewolucji. Bieg wydarzeń kazał mu szukać innych niż parlamentarne dróg obrony chłopskich praw politycznych i interesów gospodarczych. Uznał możliwość wystąpień pozaparlamentarnych, ale nie wykraczających poza granice obowiązującego porządku prawnego. Do tego typu wystąpień Stronnictwo Ludowe – zdaniem Rataja – nie było wówczas jeszcze przygotowane i wystarczająco silne. Stąd też wynikały jego wahania i rozterki w przeddzień Wielkiego Strajku Chłopskiego w sierpniu 1937 r.
Choć zarzucano mu niekiedy brak radykalizmu w poglądach i działaniu, za jego niewątpliwą zasługę uznać należy wprowadzenie do władz Stronnictwa Ludowego młodych, radykalnych w kwestiach społecznych i gospodarczych działaczy wywodzących się z szeregów Związku Młodzieży Wiejskiej RP. Wiciarzom Rataj powierzał wiele odpowiedzialnych zadań.
Od początku swej działalności w ruchu ludowym był gorącym rzecznikiem jedności wśród ludowców. Uważał, że reprezentanci najliczniejszej części narodu – chłopów – powinni zająć w państwie należną im, czołową pozycję i w sposób decydujący oddziaływać na sprawy narodu. Stąd wiele wysiłku i pracy wkładał w doprowadzenie do jedności politycznej ruchu ludowego, a następnie – po zjednoczeniu – w rozbudowę Stronnictwa Ludowego, w umocnienie jego siły ideologicznej, programowej i organizacyjnej.
W okresie kierowania przez Macieja Rataja Stronnictwem doszło do zwiększenia jego liczebności, do nadania mu charakteru nowoczesnej partii politycznej o demokratycznej strukturze i jasnym, dojrzałym programie działania. Wieś polska – upośledzona gospodarczo i zacofana – stała się w przededniu II wojny światowej silna swą polityczną jednością i wolą walki o należny jej udział w decydowaniu o sprawach państwa i narodu.
Zwieńczeniem zasług Macieja Rataja dla państwa i narodu była jego postawa w pierwszych miesiącach hitlerowskiej okupacji. Wobec zagrożenia egzystencji polskiego bytu jako jeden z pierwszych podjął heroiczną walkę. Odrzucając względy bezpieczeństwa, zaangażował się całkowicie w działalność niepodległościową.
Jego decyzje – nie oparte na żadnych formalnych upoważnieniach, lecz na ogromnym autorytecie, jaki posiadał – zapoczątkowały tworzenie ludowej konspiracji. Powołując do życia Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego, Maciej Rataj nadał podziemnej działalności chłopów nie tylko kierownictwo, ale także strukturę organizacyjną i podstawy konspiracyjnego działania. Angażując się w budowę ponadpartyjnych, ogólnopolskich struktur politycznych, był Rataj także współtwórcą zrębów Podziemnego Państwa Polskiego.
Nie zdążył jednak rozwinąć szerszej działalności. Został aresztowany przez gestapo w listopadzie 1939 r., w końcu lutego 1940 r. zwolniono go, ale 24 marca został ponownie aresztowany i osadzony w więzieniu na Pawiaku. 21 czerwca 1940 r. zginął od kul hitlerowskiego plutonu egzekucyjnego na Polanie Śmierci w Palmirach i pochowany w zbiorowej mogile.
Podczas ekshumacji w kwietniu 1946 r. jego zwłoki zostały zidentyfikowane i przeniesione 25 czerwca 1946 r. do oddzielnego grobu. W czasie uroczystości pogrzebowych, w których wzięli udział przedstawiciele partii politycznych, rządu, wojska oraz żołnierze Batalionów Chłopskich i delegacje chłopskie z całego kraju, trumna Rataja została udekorowana Krzyżem Grunwaldu oraz Medalem Zwycięstwa i Wolności.
W 100-lecie urodzin Macieja Rataja, w roku 1984 jedna z sal w gmachu Sejmu RP otrzymała jego imię. 12 października 1984 r. uroczyście nadano nazwę „Maciej Rataj” masowcowi o nośności maksymalnej 33 500 DTW. 17 sierpnia 1985 r. M/S „Maciej Rataj” rozpoczął służbę morską obsługując linie trampingowe dalekiego i średniego zasięgu.
Dr Janusz Gmitruk
Autor jest prezesem zarządu Ludowego Towarzystwa Naukowo-Kulturalnego
Wypowiedz się
Musisz się zalogować, aby móc dodać komentarz.