Potrzeba szerszej realizacji społecznej, zrównoważonej gospodarki rynkowej i budowy społeczeństwa obywatelskiego

Zespół Naukowy przy Warszawskiej Szkole Zarządzania 

Szkole Wyższej

 

 Warszawa, czerwiec 2010

 

 1. Konsensus konstytucyjny

1.1 Podstawowe idee Samorządnej Rzeczypospolitej były uzgodnione przy „okrągłym stole” i zyskały ogólnonarodowy konsensus. Zostały one zapisane w nowej Konstytucji RP z 1997 r. Art. 1 stanowi: „Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli”, Art. 2. Rzeczypospolita Polska jest demokratycznym państwem prawa, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej” oraz Art. 20: „Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej”. Dalsze artykuły, m. in. 67, 68 i 70, uszczegóławiają te postanowienia.

1.2 Rzecznikiem wprowadzenia tych zasad był wielomilionowy ruch społeczny i NSZZ „Solidarność”. Społeczeństwo poparło porozumienia „okrągłego stołu” i przyjęło Konstytucję w powszechnym referendum. Jest przywiązane nadal do jej podstawowych wartości i zasad ustrojowych oraz oczekuje ich pełnej realizacji. Budowa społeczeństwa obywatelskiego była i pozostaje nadal wiodącym hasłem i celem społeczno-politycznym.

1.3 Unia Europejska odwołuje się również wyraźnie do modelu społecznej, zrównoważonej gospodarki rynkowej i społeczeństwa obywatelskiego (Część I, Definicje i cele Unii, artykuły I-3, ust.3 Konstytucji U.E.), a w tym do zasady pomocniczości (władz wyższego szczebla w stosunku do niższego) oraz godzenia wolnej konkurencji rynkowej z solidarnością społeczną. Odnowiona Strategia Lizbońska Trwałego rozwoju Unii z 2006 r. podkreśla potrzebę zrównoważonego wzrostu gospodarczego, rozwoju społecznego i ochrony środowiska, co charakteryzuje społeczną gospodarkę rynkową.

1.4 Jednak już w 1989 r. krajowe środowiska liberalne, inspirowane z zagranicy, zdominowały nowe władze państwowe w Polsce, które w sposób niejawny odrzuciły zasady Samorządnej Rzeczpospolitej. Przyjęły globalistyczne warunki Konsensusu Waszyngtońskiego oraz otworzyły kraj dla ekspansji kapitału światowego i zagranicznego biznesu. Przy tym fałszywie głoszą, że realizują uzgodnienia „okrągłego stołu”.

1.6 . Sejm uczestniczył w realizacji destrukcyjnej „polskiej transformacji”, ale nie miał nad nią kontroli, skutecznie zablokowanej z pomocą liberalnych mediów. Parlament ani rozbite związki zawodowe dotychczas nie odwołały się do polskiej Konstytucji. Została ona przyjęta dopiero w 1997 r., ale pomimo dużych rozbieżności zaistniałych w praktyce potwierdziła, że społeczna gospodarka rynkowa pozostaje trwałą podstawą ustroju Polski. Przedłużający się brak szerszej realizacji tych zasad i brak związanego z tym rozwoju społeczeństwa obywatelskiego wywołuje narastające niezadowolenie i niepokój w kraju. Niewątpliwie, będą się one nasilały nadal w warunkach kryzysowych.

1.5 Niestety, znaczna większość polskich parlamentarzystów i polityków oraz działaczy partyjnych i gospodarczych nie zna podstawowych zasad ustrojowych społecznej gospodarki rynkowej lub je ignoruje. Również świadomość ogółu społeczeństwa została w znacznym stopniu zafałszowana błędną doktryną neoliberalną.

2. Ogólne (modelowe) zasady ustrojowe społecznej gospodarki rynkowej

2.1 Zasady społecznej gospodarki rynkowej zostały wypracowane i wprowadzane częściowo do praktyki już w okresie międzywojennym, głównie w Szwecji, a w pewnym stopniu także w Polsce. Po wojnie najpełniej rozwinięto je i zrealizowano w Niemieckiej Republice Federalnej, gdzie wkrótce doprowadziły do „cudu gospodarczego” i były z powodzeniem stosowane w ciągu 35 lat. Podobne zasady zostały częściowo wprowadzone i w innych krajach zachodnich. Najszerzej od dziesięcioleci do dziś realizowane są w krajach skandynawskich (wzorcowy model w Finlandii), gdzie sprawdzają się pozytywnie zarówno w obszarze gospodarczym jak i społecznym, w konfrontacji ze światową konkurencją i agresywną globalizacją.

2.2 Konkretne rozwiązania ustrojowe społecznej gospodarki rynkowej różnią się w szczegółach w poszczególnych krajach, zależnie od tradycji, warunków wewnętrznych i sytuacji międzynarodowej. W pewnym stopniu zmieniają się też w czasie. Można jednak podać pewne ogólne, charakterystyczne zasady i cechy modelu ustrojowego społecznej gospodarki rynkowej.

2.3 Społeczna (i socjalna) gospodarka rynkowa jest ustrojem, w którym przez aktywizację zawodową i gospodarczą społeczeństwa zapewnia się wzrost gospodarczy, rozwój społeczny i zabezpieczenia socjalne. Prawidłowe rozwiązanie zagadnień społecznych i socjalnych, zintegrowane z całością procesów gospodarczych w kraju, pobudza gospodarkę do szybkiego wzrostu, a kraj do rozwoju społecznego. Racjonalna polityka gospodarcza państwa przekłada wzrost gospodarczy na wzrost ogólnego dobrobytu i jakości życia społeczeństwa.W XXI wieku jest to regulowana przez państwo, zrównoważona i ekologiczna gospodarka rynkowa, służąca trwałemu rozwojowi całego społeczeństwa.

2.4 Każdy obywatel zdolny do pracy powinien pracować użytecznie, w ramach swoich możliwości i warunków jakie państwo stara się ułatwić i poszerzyć. Państwo dba o rozwój publicznego kształcenia i przekwalifikowania, pośrednictwo w zatrudnieniu oraz ułatwienia w tworzeniu małych i średnich przedsiębiorstw. Obejmuje to m.in. uproszczenie formalności, ulgi podatkowe, tanie kredyty i poręczenia kredytowe. Państwo także wspiera wzrost zatrudnienia w zakładach prywatnych oraz rozwój publicznych miejsc pracy.

2.5 Podstawą zrównoważenia gospodarczego i społecznego jest mieszana, wielosektorowa struktura własnościowa, obejmująca podmioty państwowe, komunalne, spółdzielcze, prywatne i mieszane. Podmioty publiczne działają w dziedzinach strategicznych, w infrastrukturze, w obszarze dóbr publicznych (oświata, służba zdrowia, kultura, bezpieczeństwo, środowisko i inne) oraz w specyficznych segmentach rynku.

2.6 Warunkiem rozwoju powszechnej przedsiębiorczości są uczciwe zasady konkurencji, ściśle pilnowane przez państwo. Obowiązuje ustawodawstwo antymonopolowe, zakaz porozumień kartelowych, ograniczenia i kontrola fuzji oraz przeciwdziałanie praktykom korupcyjnym. Służy temu sprawny, nie korupcyjny aparat państwowy.

2.7 Zasada konkurencji rynkowej i uczciwego obrotu towarowego jest uzupełniona i równoważona w szerszej skali gospodarczej i czasowej zasadą kooperacji i współdziałania wszystkich podmiotów w interesie całej gospodarki i kraju.

2.8 Przeciwwagą egoizmu biznesowego, indywidualnego i grupowego jest zasada solidarności społecznej i sprawiedliwości. Przeciwstawia się ona m. in. nadmiernemu rozwarstwieniu dochodowemu i majątkowemu przez odpowiedni system podatków progresywnych. Powszechny udział obywateli we własności i dochodach z rozwoju gospodarczego traktowany jest jako konieczny warunek realnej równości praw i wolności obywatelskich.

2.9 Maksymalnemu zaangażowaniu wszystkich pracowników w rozwój przedsiębiorstwa służy ich partycypacja w zarządzaniu i w zyskach. Uczestniczą w tym rady pracownicze i rady nadzorcze oraz dyrekcje i związki zawodowe. Okresowe uzgodnienia zapewniają zachowanie równowagi między realnymi wymaganiami gospodarczymi a społecznymi w zmieniających się warunkach otoczenia. Zarówno pracodawcy jak i pracownicy mają swoje reprezentacje do negocjacji na szczeblu krajowym.

2.10 Obywatel który nie może pracować ma zapewnione warunki minimum egzystencji i bezpieczeństwo socjalne ze środków publicznych. System socjalny zapobiega marginalizacji i wykluczeniu społecznemu. Zabezpieczenia te są na tyle wszechstronne i skuteczne, że potocznie mówi się o ustroju bezpieczeństwa socjalnego. Państwo wspiera również rozwój rodziny i budownictwo mieszkaniowe, zapewnia publiczną opiekę, służbę zdrowia, oświatę, wykształcenie oraz rozwój nauki i kultury.

2.11 System uprawnień obywatelskich sprzyja rozwojowi tzw. trzeciego sektora; różnorodnych stowarzyszeń i organizacji społecznych, charytatywnych, kulturalnych, regionalnych, finansowych i gospodarczych, a w tym społecznych banków oszczędnościowo-pożyczkowych, towarzystw ubezpieczeń wzajemnych, ruchu spółdzielczego i akcjonariatów pracy. Formuje się i poszerza społeczeństwo obywatelskie i różne formy lokalnej demokracji bezpośredniej, gospodarczej, dialogowej i przedstawicielskiej.

2.12 Zachowaniu ogólnego pokoju społecznego i przezwyciężaniu napięć służy szersza praktyka dialogu między społeczeństwem i władzami państwowymi. Są ułatwienia w organizowaniu się wyodrębnionych grup społecznych oraz prezentowaniu ich interesów. W trybie dialogu wypracowuje się konsensus społeczny i związaną z nim politykę społeczno-gospodarczą państwa. Uczestniczą w tym liczne organizacje społeczne i pozarządowe. Zwieńczeniem jest (powinna być) rzeczywista demokracja parlamentarna z wszechstronną reprezentacją głównych sił i warstw społecznych.

2.13 Społeczna gospodarka rynkowa nie jest modelem państwa opiekuńczego, z jego powszechnymi słabościami. To silne, dynamiczne państwo społeczeństwa obywatelskiego, demokratyczne i zrównoważone wewnętrznie, ułatwiające rozwój wszystkich sił i inicjatyw służących dobru ogólnemu. Władze są zobowiązane (i kontrolowane) do realizacji stałego wzrostu gospodarczego i możliwie pełnego zatrudnienia. Państwo daje społeczeństwu poczucie obywatelstwa, osobistego bezpieczeństwa, realnej wolności oraz równości praw i szans.

3. Wpływ neoliberalnego globalizmu na destrukcję ustroju państwa

3.1 Zasady społecznej gospodarki rynkowej w Europie Zachodniej zostały zakwestionowane i podważone z początkiem lat osiemdziesiątych przez krańcowo egoistyczną ideologię i fałszywą doktrynę neoliberalną Szkoły Chicagowskiej Miltona Friedmana. Odrzuca ona postulat sprawiedliwości i solidarności, a częściowo także interesu narodowego, kwestionuje kompetencje państwa i zasadę zrównoważenia rozwoju. Głosi, że otwarcie gospodarcze granic państwowych i zniesienie wszelkich ograniczeń dla biznesu doprowadzi do szybszego wzrostu gospodarczego i poprawy bytu wszystkich krajów i ich mieszkańców. Ideologia ta została przyjęta przez światowe instytucje polityczno-gospodarcze i usankcjonowana w porozumieniu bogatych państw w tzw. Konsensusie Waszyngtońskim. Jednocześnie rozwój światowych środków transportu, łączności i wymiany stworzył warunki dla gospodarki globalnej, która wkrótce się rozwinęła.

3.2 Presja światowego kapitału, wielkiego biznesu i ponadnarodowych korporacji produkcyjno-handlowych zdominowała politykę wielu krajów, w tym i Niemiec. Stymulowała akceptację Konsensusu Waszyngtońskiego i korzystne dla kapitału i biznesu zmiany ustawowe. W imię wolnej (nieograniczonej) konkurencji zostały przełamane krajowe ograniczenia importowe, antymonopolowe i kartelowe. Masowe produkty światowe zalały rynek i produkcję krajową, co ograniczyło jej zakres oraz spowodowało wzrost bezrobocia i spadek płac.

3.3 Spowodowało to również spadek dochodów państwa i ograniczenie jego działalności socjalnej. Zawęża się zakres ochrony pracy i prawa pracy, maleje rola związków zawodowych, kurczy się partycypacja pracownicza i działalność socjalna zakładów pracy. Wzrasta natomiast dominacja pracodawców i interesów biznesu. Przy dominacji praw i wolności pieniądza kurczą się w praktyce prawa i wolności pracowników, obywateli i prawa człowieka. W efekcie została zachwiana równowaga między gospodarką a społeczeństwem.

3.4 W szerokim nurcie procesów globalizacyjnych obok agresywnych działań neokolonialnych przejawiają się i bardziej neutralne, a nawet pozytywne procesy stwarzające nowe możliwości i szanse. Od pozycji i polityki poszczególnych państw zależy, czy poddadzą się dominacji obcego kapitału i korporacji, czy bardziej skorzystają z dogodnych dla siebie szans i możliwości.W Europie racjonalnie i z korzyścią dla siebie działają nadal w warunkach globalizacji kraje skandynawskie, zachowując ustrój społecznej gospodarki rynkowej. Również na własnych, korzystnych dla siebie warunkach wpisują się w procesy globalne dynamiczne kraje azjatyckie, a ostatnio także kraje Ameryki Południowej.

3.5 Polska, jak wspomniano wyżej w p. 1.4, od początku transformacji poddała się warunkom Konsensusu Waszyngtońskiego i struktur globalnych oraz otworzyła kraj dla swobodnej penetracji przez kapitał światowy i zagraniczne korporacje. Jednocześnie władze praktycznie uniemożliwiły reprywatyzację mienia bezprawnie zabranego w okresie komunistycznym, ograniczyły komunalizację ważniejszych przedsiębiorstw służących miastom oraz zahamowały działalność ruchu spółdzielczego i dysponowanie jego majątkiem (specustawa z 1990 r.).

3.6 W polskiej rzeczywistości potrzebne było szersze otwarcie kraju dla innowacyjnego kapitału zagranicznego i nowych inwestycji produkcyjnych w wybranych przedsiębiorstwach i niektórych technologiach. Wymagało to jednak świadomej polityki sektorowej i ścisłego nadzoru państwowego, a tego nie było. Zagraniczny kapitał, z pomocą władz, posługując się również korupcją, realizował wrogie przejęcia najlepszych przedsiębiorstw. Mało inwestował w nowe urządzenia, częściej likwidował polską konkurencję zaawansowaną technologicznie.

3.7 Nastąpiło silne uzależnienie gospodarki kraju od światowego systemu finansowego i obcych korporacji. Dalsze ograniczenia narzucają jednostronne dyrektywy Unii Europejskiej, kierującej się interesami krajów bogatszych „starej Unii”. Nie uwzględniają one naszych potrzeb wzrostu gospodarczego ani rozwoju społecznego. Dokuczliwość tych uzależnień i ograniczeń staje się szczególnie niebezpieczna w obecnym okresie światowego kryzysu. Tym bardziej, że władze w kraju nie prowadzą własnej polityki gospodarczej i nie realizują krajowych programów rozwojowych.

3.8 Zamiast powszechnego uwłaszczenia obywateli realnymi udziałami w majątku państwowym nastąpiło ogólne wywłaszczenie z tego majątku, który w większości przeszedł w zagraniczne ręce (od 20% w transporcie do 80% w bankach). Nie ma już mowy o Samorządnej Rzeczypospolitej, a zasady społecznej gospodarki rynkowej zostały odrzucone na rzecz gospodarki neoliberalnej i znacznego zmniejszenia roli państwa w kształtowaniu ładu gospodarczego i realizacji programów rozwojowych.

3.9 W procesie transformacji; agresywnej, światowej konkurencji, niszczycielskiej wyprzedaży i zawłaszczania majątku narodowego oraz sztucznie wywoływanych bankructw, gospodarka polska została w znacznym stopniu zniszczona. Wywołało to duże bezrobocie; w szczytowym okresie traciło pracę po około 0,5 miliona pracowników rocznie. Pomimo pewnych zmian, bezrobocie i bieda utrwaliły się w wielu rejonach kraju, a tylko niewielka część bezrobotnych otrzymuje zasiłki. W 2007 r. stopa skrajnego ubóstwa wynosiła w miastach 4,1%, a na wsi aż 10,5%. Umiarkowane ubóstwo, uzasadniające pomoc społeczną (której brakuje) dotyka w miastach dalsze 10,4% ludności, a na wsi 22%. Nadal zawęża się sfera publiczna i działalność socjalna państwa. Nastąpiło istotne zmniejszenie dochodów budżetowych; deficyt budżetowy w roku 2010 może dojść do 100 mld zł. W efekcie od lat szybko rośnie zadłużenie państwa.

3.10 Postępuje proces rozwarstwienia dochodowego i majątkowego, a maksymalne płace są już ponad stukrotnie wyższe od minimalnych. W parlamencie reprezentowana jest tyko nieliczna, bogatsza część społeczeństwa. Pomimo, że w okresie ostatniego dwudziestolecia PKB na głowę w Polsce znacznie wzrósł, to liczba biednych obywateli wzrosła trzykrotnie. Przeciętny dochód rodziny w Polsce należy do najniższych wśród krajów OECD; 21 % polskich dzieci żyje poniżej granicy ubóstwa. Obok tego powstała kilkuprocentowa grupa bogaczy w miastach i w rolnictwie. Jest to jaskrawy przejaw wielkiej niesprawiedliwości społecznej i niezrównoważenia gospodarczego.

3.11 Bieda w kraju, indoktrynacja i demoralizacja dotyczy w znacznym stopniu dzieci i młodzieży. Większość młodych Polaków nie widzi dla siebie przyszłości w kraju i myśli nie o jego rozwoju i założeniu rodziny, ale o wyjeździe za granicę. W okresie wyborczym obiecuje się młodym zasadnicze zmiany i perspektywy rozwojowe, a później pozostawia się ich samych w złej sytuacji.Degraduje się i marnuje wielki kapitał społeczny młodego pokolenia. Szybko spada wskaźnik urodzin i społeczeństwo starzeje się. Zmniejsza się solidarność, a narastają przejawy agresji i patologii społecznej.

3.12 Prasa i masowe media w kraju, związane z kapitałem zagranicznym, propagują fałszywe poglądy neoliberalne i ideologię globalistyczną, jako jedyny racjonalny nurt ekonomiczny. Stale podsycają też niechęci, podziały i partyjne interesy w kraju. Nie są platformą wielostronnej dyskusji (demokracji dialogowej) i nie służą społeczeństwu obywatelskiemu. Zacierają wszelką ustrojową świadomość społeczną.

3.13 Wskaźniki zaangażowania obywatelskiego i partycypacji w życiu społecznym wskazują, że można mówić o społeczeństwie obywatelskim w Polsce na poziomie zaledwie 10%.Występuje ostry „deficyt demokracji”; brak w kraju demokracji dialogowej (pełnej wymiany przeciwstawnych poglądów) i demokracji gospodarczej (partycypacji członków i pracowników w zarządzaniu i dochodach przedsiębiorstw), nie mówiąc już o demokracji przedstawicielskiej.Brak jest obywatelskiej kontroli i odpowiedzialności partii, organów państwowych i wymiaru sprawiedliwości. Społeczeństwo traci zaufanie do partii i władz państwowych.

3.14 Neoliberalna ideologia i polityka gospodarcza w istocie skompromitowały się w Polsce i na świecie oraz rozczarowały ludzi myślących. Jak wielu przewidywało i ostrzegało, wszędzie zamiast powszechnego dobrobytu doszło do dalszego wzrostu bogactw nielicznych oraz do poszerzenia i pogłębienia obszarów biedy. Światowi naukowcy, ideolodzy i głosiciele neoliberalizmu, a wśród nich najbardziej znany u nas Jeffrey Sachs, przyznają się do błędów i odcinają się od tego nurtu. Podobnie wypowiadają się i inni: J.E. Stiglitz, E.J. Mishan, J.K.Galbraith, D.C. Korten. Również kolejni Papieże od dawna zwracali uwagę na błędy tego kierunku.

3.15 Panujący od dwu lat wielki światowy kryzys wskazuje dodatkowo na istotne, trwałe błędy i wady systemów finansowych. Liczne studia, publikacje i filmy internetowe obnażają ukrywane wady tych systemów i nieuczciwości praktyk bankowych. Jednak oficjalnie mało o tym się mówi, nie szuka winnych, nie zmierza do usunięcia wadliwości oraz do stworzenia zdrowych, sprawiedliwych i przejrzystych systemów finansowych.

3.16 Fałszywą okazała się również doktryna o doskonałej samoczynnej regulacji rynkowej i minimalnej roli państwa. Teraz państwa, uzależnione od potęg finansowych i ponadnarodowych korporacji produkcyjno-handlowych i kapitałowych, okazały się niezbędne i ratują te struktury kosztem funduszy publicznych. W tej sytuacji bardziej ideowe środowiska powracają do zasad społecznej gospodarki rynkowej.

3.17 Pomimo kompromitacji doktryny neoliberalnej, presja globalizmu w stosunku do struktur państwowych i społecznych nie maleje, a nawet wzrasta. Państwa podejmują coraz wyraźniejsze restrykcje i fałsze propagandowe starając się stłumić narastające niezadowolenie i powstające wybuchy społeczne. Jednak jedynym pozytywnym rozwiązaniem w tej sytuacji niejest poszerzanie inwigilacji obywateli oraz rozbudowa państwa policyjnego, a tylko szersza realizacja zasad społecznej gospodarki rynkowej.

3.18 Władze polityczne i gospodarcze w Polsce, a częściowo i w Unii Europejskiej oraz partie i różne środowiska naukowe kierujące się poprawnością polityczną, dotychczas nie zauważyły neoliberalnego fiaska w kraju i na świecie. Pozostają one stale pod wpływem struktur globalistycznych i korporacji, nie podejmują koniecznych studiów i prób zmniejszenia podstawowych wad ustrojowych.

3.19 Trzeba więc stwierdzić, że w Polsce nie są realizowane podstawowe zasady konstytucyjne i ustrojowe dotyczące społecznej gospodarki rynkowej oraz budowy społeczeństwa obywatelskiego. Nie jest respektowany konsensus społeczny w tej sprawie, osiągnięty przy „okrągłym stole”, a oczekiwania i postulaty społeczne nie są brane pod uwagę. Wywołuje to coraz bardziej destrukcyjne postawy społeczne.

4. Co robić ? Szerzej wdrażać konstytucyjne zasady ustrojowe społecznej, zrównoważonej gospodarki rynkowej

4.1 Światowe procesy gospodarczo-polityczne i ideologiczne nie są przejawem jakiegoś bezwzględnego determinizmu, a wynikają z interesów i świadomej woli zaangażowanych w nie ludzi i organizacji. Świat nie jest skazany a priori na alternatywę: totalitaryzm albo terroryzm i rewolucja. Możliwe są różne drogi rozwojowe, co przypomniał polski Papież Jan Paweł II już na początku naszej transformacji w 1991r.: „Nie do przyjęcia jest stwierdzenie jakoby po klęsce socjalizmu realnego kapitalizm pozostawał jedynym modelem organizacji gospodarczej.” (Centesimus annus p.35). Podobnie przestrzegało Polskę przed neoliberalną transformacją wielu uczonych polskich i zagranicznych.

4.2 Negatywna dominacja ponadnarodowych korporacji i systemów finansowych zawęża i korumpuje władze państwowe, uszczupla dochody publiczne oraz oddziałuje destrukcyjnie na życie gospodarcze i społeczne. Korporacje prawie nie uczestniczą w kosztach zewnętrznych prowadzonej działalności; w utrzymaniu infrastruktury, sfery publicznej i polityki socjalnej państwa. Z tego względu mówi się nawet o terroryzmie korporacyjnym. Poddanie korporacji pewnym rygorom i obowiązkom świadczeń na rzecz państw wymaga opracowania odpowiednich regulacji prawnych i jednolitego ich egzekwowania w różnych krajach. Jest to obecnie jedno z najważniejszych zadań Unii Europejskiej. W warunkach kryzysu światowego, w interesie całej Unii i poszczególnych krajów leży szersza realizacja zasad społecznej gospodarki rynkowej.

4.3 Kraje Ameryki Południowej, doprowadzone już wcześniej do bankructwa (podobnie jak teraz Islandia i Grecja), w wyniku przyjęcia Konsensusu Waszyngtońskiego i dyrektyw neoliberalnej Szkoły Chicagowskiej, potrafiły się zdystansować od tych uzależnień i wkroczyły od kilkunastu lat na własną „trzecią drogę”. Wprowadziły szereg zasad katolickiej nauki społecznej i gospodarki rynkowej oraz uzyskały już znaczne, pozytywne efekty społeczne i gospodarcze. (Np. Ekwador przestał spłacać długi zagraniczne w wyniku audytu swojego zadłużenia, który wykazał liczne błędy w kontraktach, niezgodne z prawem Ekwadoru i Amerykańskiej Komisji Papierów Wartościowych oraz ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego).

4.4 Na szczególną uwagę i przynajmniej częściowe wykorzystanie w Polsce zasługuje aktualny, pozytywny model ustrojowy społecznej gospodarki rynkowej bliskich nam krajów skandynawskich. Istotna i twórcza jest tam partycypacja pracowników w zarządzaniu i zyskach przedsiębiorstw oraz szeroka państwowa działalność socjalna, powiązana z rządowymi i strategicznymi programami rozwoju i wzrostu gospodarczego.

4.5 Umocnienie i poszerzenie realizacji konstytucyjnych zasad społecznej gospodarki rynkowej w Polsce nie wymaga rewolucji, ale powszechnego zrozumienia tych zasad w społeczeństwie, związkach zawodowych i w partiach oraz zdecydowanej woli politycznej dla ich realizacji w praktyce. Konieczne jest jednak do tego poważne, ustrojowe wykształcenie obywatelskie oraz zrównoważona reprezentacja parlamentarna wszystkich warstw społecznych: nie tylko biznesu i pracodawców, ale także pracowników, rolników i spółdzielców (a takich partii obecnie brakuje). Potrzebna jest również polityka rozwoju kraju i egzekwowanie podstawowych norm moralnych, wyznawanych przez znaczną większość społeczeństwa; uczciwości, sprawiedliwości i patriotyzmu.

4.6 W potrzebnym przywróceniu wartości moralnych do życia gospodarczego i politycznego, solidarności i sprawiedliwości oraz w przezwyciężeniu neoliberalnego egoizmu podstawowym sojusznikiem społeczeństwa i państwa w Polsce powinien być Kościół Katolicki, ze swoją wielką pracą wychowawczą i pozytywną nauką społeczną. Rzecznikiem tego był Papież Jan Paweł II, a obecnie jest Benedykt XVI.

4.7 Rozwój społeczno-gospodarczy zależy od zgodnej, długookresowej współpracy głównych sił i podmiotów: władz państwowych i samorządów terenowych, partii, instytucji finansowych, organizacji przedsiębiorców, związków zawodowych i społeczeństwa. Konieczne jest wzajemne zrównoważenie i porozumienie dynamicznych czynników rozwojowych: społecznych, politycznych, gospodarczych i ekologicznych. Potrzebne poszerzenie społecznej reprezentacji w parlamencie zwiększy aktywność obywatelską w całym kraju.

4.8 Polityka rozwojowa państwa musi konsekwentnie realizować długookresowe priorytety narodowe oraz strategiczne programy gospodarcze, sektorowe i regionalne. Potrzebny jest też pakiet wielokierunkowych działań dostosowawczych do zmieniających się uwarunkowań. Konieczne jest odzyskanie zdolności państwa do kreowania dochodów i inwestycji gospodarczych; egzekwowania należności, zmniejszenia wydatków administracyjnych i zagranicznych misji wojskowych oraz zrównoważenia budżetu. Powinno się dokonać audytu polskiego zadłużenia zagranicznego przez niezależną specjalistyczną firmę (podobnie jak Ekwador) celem zweryfikowania jego wielkości i struktury.

4.9 Do realizacji polityki rozwojowej potrzebna jest konsolidacja polskich aktywów finansowych w bankach państwowych i dynamiczne ich wykorzystanie do kreowania preferencyjnych kredytów inwestycyjnych dla rozwoju krajowej przedsiębiorczości, spółdzielczości i akcjonariatu pracy oraz wzrostu zatrudnienia. Potrzebne są również bardziej korzystne warunki finansowo-prawne dla rozwoju istniejących banków spółdzielczych, SKOK-ów, towarzystw ubezpieczeń wzajemnych oraz barterowych izb rozliczeniowych.

4.10 Dążyć należy do bardziej zrównoważonej struktury własnościowej podmiotów gospodarczych, krajowych i zagranicznych; państwowych, komunalnych, wspólnotowych, spółdzielczych i prywatnych oraz różnych form partnerskiej współpracy. Sprzyja to upowszechnieniu własności oraz wpływa stabilizująco na procesy gospodarcze. Częściowo kompensuje negatywy poszczególnych form oraz zwiększa ogólne bezpieczeństwo gospodarki w warunkach kryzysu.

4.11 Spółdzielczość gospodarcza i akcjonariat pracy od dawna dobrze sprawdziły się w Polsce, podobnie jak za granicą, gdzie są bardziej rozwinięte. Działają efektywnie w aktualnych, konkurencyjnych warunkach rynku globalnego. Dobrze służą społeczeństwu i swoim pracownikom, umacniając solidarność i zaufanie społeczne. Łączą ekonomię społeczną i rynkową, przypominając zasadę równości oraz inne wartości społecznej gospodarki rynkowej. Ponieważ formy te nie znajdują obecnie dostatecznego zrozumienia i korzystnych warunków szerszej realizacji, państwo powinno bardziej skutecznie wspierać ich rozwój. Szczególne preferencje należy stworzyć dla powstających akcjonariatów pracy oraz spółdzielni społecznych (nie nastawionych na zysk, ale na aktywizację zawodową zmarginalizowanych grup społecznych, czy pozostających trwale bez pracy).

4.12 Potrzebne jest poszerzenie zakresu i skuteczności realizowanej pomocy publicznej w tworzeniu nowych, małych i średnich przedsiębiorstw oraz w zwiększaniu zatrudnieniaw istniejących. Konieczne jest uproszczenie procedur formalnych, ułatwienia i poręczenia kredytowe ze strony państwa oraz szereg innych rozwiązań dobrze sprawdzonych za granicą. Potrzebne jest lepsze dostosowanie publicznych programów kształcenia do lokalnych i krajowych potrzeb rynku pracy oraz do zakładania i prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Należy również powołać obowiązkowe samorządy gospodarcze.

4.13 W ramach ogólnej polityki społeczno-gospodarczej, konieczna jest aktywizacja regionalna i lokalna, rozwój inicjatyw oraz uruchomienie wszystkich lokalnych czynników rozwoju. Wzrost zatrudnienia, w tym młodzieży oraz ograniczenie ubóstwa i likwidacja bezdomności musi być priorytetową troską władz i społeczeństwa. Trzeba ujawniać i wykorzystywać każdą możliwość użytecznej pracy, również tradycyjnej i mało efektywnej (jeśli brakuje lepszych możliwości) oraz szerszej pomocy sąsiedzkiej. Wymaga to poszerzenia demokracji samorządowej, obecnie szkodliwie upartyjnionej oraz wszelkich form partycypacji wspólnot i organizacji społecznych.

4.14 Dopełnieniem wskazanych działań rozwojowych musi być racjonalna i znacznie poszerzona działalność socjalna państwa w zakresie zasiłków dla bezrobotnych i upośledzonych, pomocy rodzinie, eliminacji skrajnej biedy i wykluczenia (zgodnie z unijnym programem), a także rozwój budownictwa socjalnego, przeciwdziałania demoralizacji i patologii społecznej. Konieczne jest prawne i finansowe wspieranie wolontariatów; wszelkich form pracy wychowawczej, opiekuńczej i kulturotwórczej, rodzin zastępczych, ognisk wychowawczych, świetlic itp. (Środki finansowe kierowane na tę działalność dla ludzi z powołaniem przynoszą znacznie większe efekty jakościowe i ilościowe, aniżeli wykorzystywane w instytucjach publicznych).

4.15 Należy powstrzymać zawłaszczanie i zawężanie sfery publicznej w zakresie dóbr natury; zasobów geologicznych, wodnych i leśnych, gospodarki przestrzennej i komunalnej, służby zdrowia i innych usług publicznych. Korzystny w tym obszarze może być rozwój akcjonariatu użytkowników i akcjonariatu pracy oraz różne formy partnerstwa publiczno-prywatnego.

4.16 Ponieważ efektywny ekonomicznie rozwój gospodarczy wymaga uczciwej konkurencji, konieczne są bardziej restrykcyjne państwowe działania antymonopolowe, antykartelowe i przeciwdziałanie szkodliwym fuzjom. Konieczna jest państwowa kompleksowa regulacja handlu i rynku oraz restrykcje w imporcie dotowanych produktów i powstawaniu wielkich supermarketów (jak w krajach zachodnich). Przestrzeganie uczciwej konkurencji, egzekucji podatkowej i ograniczenie „szarej strefy” stanowi poważne zadanie państwa. Potrzebna jest bardziej skuteczna walka z korupcją, oraz poddanie prokuratorów, komorników, urzędników podatkowych i innych kontroli społecznej i odpowiedzialności.

4.17 Konieczne jest także przeciwdziałanie dalszemu rozwarstwieniu społecznemu i majątkowemu przez wprowadzenie bardziej progresywnego systemu podatkowego, a może także przez nadzwyczajny podatek od wzbogacenia oraz podatek Tobina od spekulacji finansowych.

4.18 Szersza realizacja zasad społecznej gospodarki rynkowej wymaga wyspecjalizowanych, skutecznych instytucji państwowych; silnego i kompetentnego państwa oraz odpowiednich regulacji organizacyjnych i prawnych. Muszą one uwzględniać liczne zobowiązania i ograniczenia międzynarodowe, narzucane także przez Unię Europejską. Obecnie instytucjom państwowym brak takich kwalifikacji na skutek czego szkodliwie zaostrzają restrykcje i zawężają możliwości rozwojowe kraju. Konieczne jest pilne uzupełnienie umiejętności w aparacie państwowym.

4.19 Międzynarodowe struktury globalne i korporacje bronią swoich interesów i negatywnie odnoszą się do poszerzania społecznej gospodarki rynkowej. Jednak wspomniane powyżej przykłady krajów skandynawskich oraz krajów Ameryki Południowej wskazują, że możliwa jest pełniejsza realizacja polskich konstytucyjnych zasad ustrojowych i szersza realizacja w kraju społecznej gospodarki rynkowej.

4.20 W skali społecznej potrzebne jest przeciwstawienie się neoliberalnej indoktrynacji i demoralizacji oraz podjęcie we wszystkich środowiskach szerokich programów oświatowych, dotyczących ustrojowych zasad społecznej, zrównoważonej gospodarki rynkowej. Trzeba przybliżać i popularyzować pozytywne doświadczenia realizacji tych zasad w różnych krajach: ich wpływ na poszerzenie równości praw i szans rozwojowych obywateli, na ogólny wzrost gospodarczy, rozwój społeczny i ochronę środowiska.

4.21 Potrzebne są specjalne kursy szkoleniowe, w zakresie ustrojowych zasad społecznej gospodarki rynkowej, dla działaczy politycznych, parlamentarzystów, urzędników rządowych i samorządowych oraz związków zawodowych. Specjalny przedmiot nauczania zasad społecznej gospodarki rynkowej i błędów doktryny neoliberalnej powinien zostać wprowadzony do minimum programowego na większości kierunków studiów wyższych.

4.22 Państwowe znaczenie szerszej realizacji zasad społecznej, zrównoważonej gospodarki rynkowej w trudnych i zmieniających się warunkach gospodarczych, społecznych i politycznych wymaga stałej obserwacji badawczej i analitycznej sytuacji w kraju oraz w innych państwach (skandynawskich, latynoamerykańskich i azjatyckich). Potrzebne jest monitorowanie sytuacji oraz okresowe weryfikowanie krajowych rozwiązań i regulacji.

Opracowanie Zespołu Naukowego
przy Warszawskiej Szkole Zarządzania – Szkole Wyższej

1. Prof. dr hab. inż. Włodzimierz Bojarski
2. Prof. dr hab. Zdzisław Cygan
3. Prof. dr hab. Jan Dziewulski
4. Mgr inż. Marek Głogowski
5. Dr Kazimierz Golinowski
6. Dr Szczęsny Z. Górski
7. Dr Krzysztof Lachowski
8. Dr hab. Paweł Soroka
9. Prof. dr hab. Artur Śliwiński
10. Dr Stanisław Wesołowski
11. Prof. dr hab. Andrzej Zawiślak
12. Prof. dr hab. Jerzy Żyżyński

pod redakcją prof. dr hab. inż. Włodzimierza Bojarskiego