Modelowa propozycja krajowego systemu finansowego

                    

Prof. dr. hab. Włodzimierz Bojarski

 

1. Poszukiwanie nowego modelu

            Liczne publikacje ostatnich lat obnażają rzeczywiste wady i niesprawiedliwości istniejących systemów finansowych, wyzysku i zniewolenia poszczególnych ludzi, środowisk i całych narodów. [1] Jednym z głównych, powszechnie głoszonych i uznawanych fałszy jest teza, że bank pożycza te pieniądze, które ktoś inny wcześniej oszczędził i ulokował w banku. W rzeczywistości jest jednak zupełnie inaczej; kapitalistyczny prywatny bank najczęściej udziela kredytu z tego, czego nie posiada. Bogata literatura, dotycząca nowej ekonomii społecznej, wyjaśnia fałsze kapitalistycznych finansów oraz daje fragmentaryczne lub ogólnikowe wskazówki i postulaty potrzebnych zmian. Natomiast stale brak jasności, jak konkretnie powinien być zbudowany i funkcjonować krajowy system sprawiedliwego kreowania środków pieniężnych oraz realizacji wymagań społecznej, zrównoważonej gospodarki rynkowej [2].

            Poniżej przedstawia się próbę modelowego zarysowania całości takiego nowego krajowego systemu finansowego.

2. Podstawowe zasady emisji i obrotu finansowego

Na podstawie wspomnianej literatury i wykorzystując słuszne zgłaszane postulaty oraz biorąc pod uwagę wielkie dawniejsze doświadczenia realizacyjne, można sformułować wyraźnie następujące podstawowe zasady emisji i obrotu finansowego w kraju:

 

1. Jedynym      prawnym środkiem płatniczym i rozliczeniowym w kraju jest państwowy      pieniądz krajowy oraz inne państwowe walory finansowe.
2. Państwo      zachowuje ścisły monopol emisji pieniądza krajowego, państwowych      obligacji, bonów skarbowych i innych walorów finansowych oraz kontroluje      kreowania w kraju kredytu finansowego.

3. Państwowy bank emisyjny, w zakresie określonym roczną ustawą skarbową, emituje

pieniądze krajowe, obligacje, bony skarbowe i inne papiery wartościowe na zapotrzebowanie działających w kraju banków inwestycyjnych, rozliczeniowych, kredytowych i instytucji finansowych oraz kieruje i lokuje je w tych bankach i instytucjach.

4. Wszelkie      kredyty finansowe, udzielane w kraju przez instytucje finansowe, spełniają      następujące warunki:

– są realizowane w pieniądzu krajowym,

– posiadają 100% pokrycia w dysponowanych przez kredytodawcę zasobach (walorach) kapitałowych pieniądza krajowego,

– wysokość oprocentowania kredytu, marż ryzyka kredytodawcy i opłat operacyjnych nie przekracza poziomu określonego ustawą.

5. Dysponowany zasób kapitałowy pieniądza krajowego każdego banku kredytowego i instytucji finansowej stanowią:

              – własny kapitał banku czy danej instytucji finansowej w pieniądzu krajowym i innych państwowych, krajowych walorach finansowych,

              – lokaty kapitałowe w pieniądzu krajowym i walorach finansowych, jak wyżej, obywateli, przedsiębiorstw i innych podmiotów prawnych,

– uzyskane lokaty państwowego banku emisyjnego (obligacje, bony skarbowe itp.).

         6. Wszystkie krajowe rozliczenia finansowe instytucji państwowych i publicznych realizowane są przez państwowe i komunalne banki oraz towarzystwa ubezpieczeniowe i emerytalne.

       7. Banki państwowe dokonują również, w limitowanym zakresie, wymiany walut obcych

           na pieniądz krajowy oraz odwrotnie.

       8. W szerokim zakresie działają w kraju również krajowe, finansowe instytucje spółdzielcze: banki, kasy oszczędnościowo-pożyczkowe, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, poręczeń kredytowych oraz towarzystwa emerytalne.

1. 9.W kraju działają także prywatne i zagraniczne banki oraz instytucje finansowe, na tych samych zasadach i prawach co krajowe, w ramach dysponowanego zasobu kapitałowego pieniądza krajowego i innych krajowych walorów finansowych.
2. 10.Państwo sprawuje nadzór prawno-finansowy nad wszystkimi bankami i instytucjami finansowymi, działającymi w kraju.

Przy tym rozwiązaniu to państwo pożycza swoje pieniądze bankom, a nie banki państwu. Stanowi to mocną podstawę dla polityki gospodarczej państwa.

3. Oprocentowanie lokat i kredytów

           Kredyty w kraju udzielają państwowe, spółdzielcze i prywatne banki kredytowe na zasadach podanych powyżej. Oznaczmy następujące roczne wielkości procentowe, odnoszone do wartości pieniądza krajowego w lokatach i udzielanych kredytach:

i – stopa inflacji (możliwie najniższa, wynikająca z realizowanej polityki państwa, np. i = 1 ),

o – premia za oszczędzanie dla lokat terminowych (np. o = 2),

r – stopa ryzyka kredytowego, kosztów analiz, kontroli i operacji bankowych (np. r =2 do 10),

u – państwowa preferencja kredytowa (np. u = 3).

 

            Przy tych oznaczeniach wynikowe oprocentowanie wynosi:

– krótkoterminowych wkładów operacyjnych:         w = i                           (np. w = 1 )

– terminowych lokat bankowych:                             l = i + o,                     (np. l = 3 do 4 )

– kredytów konsumpcyjnych:                                   k = i + o + r               (np. k = 5 do 6 )

– podobnie dla innych kredytów obrotowych, gospodarczych,

   i drobnych inwestycji prywatnych, przy zróżnicowanej

   stopie r, bez preferencji kredytowych :                                                     (np. k = 7 do 12 )

– preferencyjnych kredytów, np. dla budownictwa

   mieszkaniowego i rodzinnych, drobnych

   gospodarstw rolnych (udzielanych przez państwowy

   bank budownictwa i państwowy bank rolny) :       k = i + o + r – u             (np. k = 4 ).

            Ponadto państwowy bank inwestycyjny udziela bezprocentowego kredytu inwestycyjnego non profit, na zatwierdzone w Planie Narodowym inwestycje resortowe (zdrowia, edukacji, kultury, obrony) i gospodarcze; infrastrukturalne, państwowe obiekty produkcyjne i określone roboty publiczne, których celem jest powiększenie użytecznego majątku trwałego, wzrost zatrudnienia i ogólne zdynamizowanie rozwojowe gospodarki. Bank kontroluje przygotowanie i realizację tych inwestycji, a po ich terminowym, prawidłowym ukończeniu umarza poniesione nakłady finansowe. W przeciwnym przypadku toczy dochodzenie i zabiega o zwrot nakładów. Częściowy, a nawet pełny zwrot udzielanych przez państwo celowych ulg i preferencji kredytowych oraz nakładów na inwestycje państwowe, następuje wtórnie z dochodów i podatków nowych przedsiębiorstw i miejsc pracy oraz pośrednio w wyniku ożywienia gospodarczego kraju.

4. System podatków, opłat i odpisów

            W publikacjach dotyczących nowej ekonomii i kredytu społecznego [3] spotyka się niekiedy stwierdzenie, że po wprowadzeniu postulowanych zasad finansowych, uwzględnionych w przedstawionym powyżej modelu finansowym państwa, podatki nie będą potrzebne i zostaną zniesione. Przy realizacji zasad ustrojowych społecznej gospodarki rynkowej z takim stwierdzeniem nie można się jednak zgodzić, ponieważ :

– szeroki zakres zadań i funkcji gospodarczych oraz polityki społecznej państwa wymaga znacznych dochodów budżetowych,

– system podatków i opłat pełni również istotne funkcje regulacyjne i redystrybucyjne,

   zgodne z wymaganiami sprawiedliwości i polityki społecznej (zapobieganie narastaniu nadmiernych dysproporcji dochodowych i majątkowych, pobudzanie ducha solidarności i inne).

            Problemy podatkowe i ich wielorakie aspekty są przedmiotem bardzo bogatej literatury i nie możemy się tu nimi bliżej zajmować. Poniżej, jedynie w skrócie, wymienimy postulowane w tym modelu, najważniejsze rodzaje podatków i wpłat do budżetów i funduszy publicznych:

1. silnie progresywny, roczny podatek od dochodów      osobistych (rodziny lub indywidualny),
2. silnie progresywny, roczny podatek katastralny od      wartości majątkowych (rodziny lub indywidualny), z wysokim progiem wolnym      od podatku (powyżej wartości dużego mieszkania, domku rodzinnego z      działką, czy rodzinnego gospodarstwa rolnego),
3. silnie progresywny jednorazowy podatek spadkowy od      wartości spadku, z wysokim progiem podatkowym, jak wyżej,
4. progresywny, roczny podatek od      dochodu-obrotu-wartości majątkowych, przedsiębiorstw prywatnych i      spółdzielczych (w tym skuteczne opodatkowanie firm i korporacji      zagranicznych),
5. podatki i opłaty komunalne: gruntowy, lokalowy,      rolny, klimatyczny i inne,
6. podatki i opłaty komunikacyjne,
7. progresywne opłaty za zanieczyszczenie i degradację      środowiska przyrodniczego,
8. opłaty za pozyskiwane i dewastowane zasoby      naturalne,
9. podatek Tobina od poszczególnych spekulacyjnych operacji      finansowych,
10. inne, w tym      wpłaty na fundusze ubezpieczeniowe i emerytalne.

Jeśli państwo nie zachowuje monopolu produkcyjnego w przemyśle spirytusowym, winiarskim i piwowarskim oraz monopolu loteryjnego i gier hazardowych (i nie czerpie z tego dochodów), to wówczas pobiera od tej działalności również specjalny podatek monopolowy. Wskazane powyżej podatki stanowią główną część dochodów budżetowych państwa. Do nich dochodzą dochody z zysków przedsiębiorstw państwowych i niektórych instytucji. Ogólną roczną sumę tych dochodów w roku minionym oznaczmy przez P.

5. Wielkość państwowej rocznej emisji i budżet państwa

            Oznaczmy ogólną wartość pieniądza krajowego oraz innych państwowych środków (walorów) finansowych zaangażowanych poprzedniego roku w gospodarkę kraju, która funkcjonowała w całości na zasadach finansowych określonych powyżej.

X – sumaryczna wartość zaangażowanego pieniądza krajowego,

Y – sumaryczna wartość innych państwowych walorów finansowych na różnych lokatach w bankach   i instytucjach finansowych.

     

           Ponadto oznaczmy wielkości przewidywane na następny rok:

d – roczna stopa wzrostu gospodarczego PKB (np. d = 4 ),

W – sumaryczne, roczne normalne (stałe) wydatki budżetowe państwa (w większości związane z realizacją zadań polityki społecznej),

U – sumaryczna wartość rocznych, państwowych ulg i preferencje kredytowych,

J – sumaryczna wartość wyżej wymienionych, rocznych, pozabudżetowych inwestycji państwa. ( Tego typu inwestycje muszą się mieścić w realnie ocenionych, nie wykorzystywanych w pełni, krajowych zasobach materiałowych i możliwościach wykonawczych).

                  Przy wprowadzonych oznaczeniach, potrzeba dodatkowej rocznej emisji pieniądza i państwowych walorów finansowych na potrzeby gospodarki (w tym na lokaty dla potrzeb banków kredytowych), wynosi :

         – uzupełnienie powodowane inflacją:                         i ( X + Y ),

         – monetyzacja efektu wzrostu gospodarczego :         d ( X + Y ).

W prezentowanym modelu wielkości te mają pokrycie w gospodarce realnej i stanowią wpływ budżetu państwa, podczas gdy w dotychczasowym, liberalnym systemie prywatnych banków kredytowych obydwie te wielkości w praktyce zawłaszczają ich właściciele, wpompowując w gospodarkę dodatkowe, oprocentowane kredyty.

           Ponadto występująca w modelu, pozabudżetowa wartość nakładów inwestycyjnych J (stanowiąca realny wydatek, a nie dochód budżetu) wymaga dodatkowej, rocznej emisji inwestycyjnej w wysokości – J.

Sumaryczna roczna dodatkowa emisja państwowych

środków finansowych stanowi więc wielkość:                   E = ( i + d ) ( X + Y ) + J.

 

            W wyniku państwowych lokat wartości Y w roku poprzednim, w bankach kredytowych i instytucjach finansowych, w roku następnym państwo uzyska dodatkowe dochody budżetowe w wysokości :

         – z tytułu oprocentowania lokat :                                   ( i + o ) Y,

       – z tytułu częściowego zwrotu pożyczek :                     ( 1/T ) Y,

             gdzie T – średnia liczba lat do spłaty kredytu.

Również obydwie te wielkości mają pokrycie w krajowej gospodarce realnej, ale w liberalnym systemie prywatnych banków kredytowych i one są zawłaszczane w całości przez prywatnych, głównie zagranicznych właścicieli.

Inne dochody budżetowe, w ubiegłym roku stanowiące wielkość P,

w roku następnym wyniosą w przybliżeniu:                             ( i + d ) P.

 

W kategoriach gospodarki realnej mamy więc:

– razem po stronie dochodowej państwa:           D = ( i + d ) ( X + Y + P ) + ( i + o + 1/T ) Y.

– natomiast po stronie rozchodowej:                 R = W + U + J.

 

Podejmując realizację polityki rozwojowej państwa zwykle nie wymaga się zachowania w każdym roku równości strony dochodowej i rozchodowej. Dopuszcza się racjonalne że   R > D, akceptując (w rocznej ustawie skarbowej) częściowe finansowanie programu rozwojowego z deficytu budżetowego. Podkreśla się bowiem pozytywny, ale trudny do ścisłego wyliczenia wpływ wielkości rozchodowych: U oraz J na wielkości dochodowe : d oraz P , a także pewne przesunięcia czasowe realizacji niektórych wielkości.

6. Pozytywy praktyczne przedstawionego modelu

            Trzeba zaznaczyć, że warunkami prawidłowego funkcjonowania zaprezentowanego modelu jest rzeczywiście demokratyczny system społecznej gospodarki rynkowej i aktywnego społeczeństwa obywatelskiego. Bliżej warunki te zostały sprecyzowane w t.zw. Kodeksie społecznej gospodarki rynkowej [4]. Wpisują się one w konstytucyjny ustrój społecznej, zrównoważonej, regulowanej i rozwojowej gospodarki rynkowej oraz stanowią mechanizm decydujący o jej kondycji.

            Rozwinięte instytucje i procesy demokracji, partycypacji i kontroli publicznej społeczeństwa obywatelskiego zapewniają maksymalnie skuteczną barierę przed nieograniczoną emisją państwowych środków finansowych i przed nakręcaniem inflacji. Jest to rozwiązanie znacznie pewniejsze, aniżeli typowa sytuacja gospodarki neoliberalnej, gdy prywatne i zagraniczne banki wtłaczają w gospodarkę praktycznie niekontrolowane ilości kredytów i środków rozliczeniowych. Równie ważne jest tu bardziej racjonalne i prospołeczne, kontrolowane wydawanie kreowanych środków publicznych.

            Ogólna rezygnacja w modelu z zagranicznych pożyczek i zadłużania państwa, stanowi niewątpliwie istotne utrudnienie gospodarcze. Za to skutecznie mobilizuje i dyscyplinuje aparat państwowy, gospodarkę i społeczeństwo, ograniczając rozrzutność i rozbudowę biurokracji oraz eksponując racjonalność długookresowego programowania rozwojowego.

            Stosunkowo znaczne zdystansowanie się finansów krajowych od międzynarodowego kapitału finansowego i jego wielkich spekulacji na rynkach światowych, utrudnia i wyklucza jego spekulacyjny atak na pieniądz krajowy i gospodarkę. Czyni też gospodarkę kraju mniej podatną na międzynarodowe perturbacje walutowe. Przy tym zawęża się obszar możliwych, wrogich działań korupcyjnych, zagranicznych i krajowych, utrudnia wrogie przejęcia majątku krajowego oraz znacznie ogranicza nieuczciwą presję międzynarodowych korporacji, chroniąc uczciwą konkurencję na rynku krajowym.

 

            Realizując zasady społecznej gospodarki rynkowej oraz przedstawionego modelu finansowego, państwo staje się znacznie bardziej samodzielne, niezależne i stabilne wewnętrznie. Istotnie umacnia swoją suwerenność nie tylko gospodarczą, ale i polityczną. Staje się też znacznie bogatsze i dynamiczne, ponieważ zamiast odprowadzania za granicę wielkich kwot zysków korporacji i procentów od obcych kredytów w systemie neoliberalnym, zyskuje duże dochody z własnych kredytów oraz samo kreuje finansowe środki rozwojowe.

            Bez rzeczywistej demokracji i aktywnego społeczeństwa obywatelskiego, krajowe systemy finansowe, podobne do przedstawionego powyżej, były w przeszłości podstawą gospodarczo-politycznej i militarnej działalności totalitaryzmów Hitlerowskich Niemiec, Rosji i Japonii. Dlatego tak ważną sprawą jest stały rozwój społeczeństwa oraz demokracji. Szersze uwagi dotyczące przedstawionego tematu podano w referacie autora [5]

Włodzimierz Bojarski