Polityka gospodarcza Brazylii

POLITYKA GOSPODARCZA BRAZYLII – SPOŁECZNA GOSPODARKA RYNKOWA

Stanisław Jan Adamczyk

 

1. A.Wprowadzenie

Dzięki przeforsowaniu Konsensusu Waszyngtońskiego w polityce gospodarczej państw globalizacja i wolne przepływy kapitału scentralizowały władzę globalnego kapitalizmu nad państwami narodowymi. Władza polityczna rynków finansowych nad procesami społecznymi i demokratycznymi wzmocniła się. Nastąpiły procesy deregulacji, prywatyzacji i demontażu władzy gospodarczej państw. Społeczeństwa globalne znieczulone „okresem złotej 30-latki” – rozkwitu gospodarki finansowanej kredytem, który w znacznej mierze został przeznaczony na konsumpcję – nie zareagowały odpowiedni na narastającą traumę globalizacyjną. We wrześniu 2008 r. „złoty okres” zakończył się – datą symboliczną jego ukończenia jest upadek jednego z największych banków inwestycyjnych – Lehman Brothers. Straty wygenerowane przez wyzwolony spod kontroli społecznej „dziki sektor finansowy” zostały przerzucone na podatników w formie długu publicznego i większych podatków. Po tym zdarzeniu znaczącą część globalnej gospodarki objął kryzys.

Obecnie banki centralne starych centrów gospodarczych świata: USA, Wielkiej Brytanii, UE, Japonii (dalej „Cywilizacja Zachodnia” – Japonię włączono ze względu na podobne cechy systemu gospodarczego) „drukują pieniądze” – próbując pobudzić swój wzrost gospodarczy i uratować się przed całkowitym załamaniem systemów finansowych. Jednak wysiłki te nie przynoszą pozytywnych rezultatów gospodarczych. Kapitały nie wpływają do gospodarki ale trafiają na rynki różnych spekulacyjnych aktywów nie pobudzając rynków pracy. Odpowiedzi na pytanie o źródło problemów Cywilizacji Zachodniej można poszukać przyglądając się nowym prężnym gospodarkom krajów BRIC (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny) które nie dość, że uchroniły się przed kryzysem, ale jeszcze wykazują dodatni wzrost gospodarczy. W zgodnej ocenie komentatorów gospodarczych, kraje BRIC zdominują stare potęgi w trakcie najbliższych dziesięcioleci. Dlaczego tak się dzieje?

Na przykładzie jednego z krajów BRIC – Brazylii – autor niniejszego artykułu podejmie próbę zidentyfikowania, co wyróżnia rosnące gospodarki BRIC od starych potęg gospodarczych Cywilizacji Zachodniej. Zostanie uprawdopodobniona teza, że kraje BRIC posiadają jedną wspólną cechę – nie dostosowały się w pełni do kluczowej reguły Konsensusu Waszyngtońskiego – minimalizacji roli państwa w gospodarce. Kraje te BRIC posiadają silne państwa i prowadzą aktywną politykę gospodarczą zawierającą elementy doktryny Keynesa – niejednokrotnie sięgając po praktyki protekcjonistyczne, których celem jest bezpieczeństwo własnego przemysłu i rynku. Dyskusja o bezpieczeństwie gospodarczym i finansowym ma szczególne znaczenie we współczesnej Polsce – spowolnienie gospodarcze powoli staje się faktem wraz z charakterystycznym dla niego wzrostem bezrobocia.

1. B.Ostatnia historia finansowo – gospodarcza Brazylii

Brazylia jest jednym z ostatnich krajów świata, w którym zniesiono niewolnictwo. Przez długi okres czasu po II wojnie światowej władzę nad gospodarką tego kraju posiadały reżimy wojskowe reprezentujące często interesy silnej klasy panującej. Na drogę demokracji Brazylia weszła dopiero w 1985 r. stając się docelowo państwem federacyjnym o systemie prezydenckim składającym się z odrębnych stanów i dystryktu federalnego. W latach 80. Brazylia jako wschodząca gospodarka była nękana wysoką inflacją.

W 1994 roku Fernando Henrique Cardoso w ramach reform społeczno – gospodarczych wprowadził do obiegu nową walutę Reala (the Real Plan). W celu zmniejszenia poziomu inflacji powiązano Reala z dolarem amerykańskim (pegged exchange rate). Rozwiązanie takie było promowane w Ameryce Południowej przez znanego również i w Polsce ekonomistę Jeffrey’a Sachsa. W środowisku wysokich stóp procentowych w Brazylii i braku ryzyka kursowego dla inwestorów międzynarodowych nastąpił silny napływ kapitału spekulacyjnego, który m.in. nabywał obligacje rządowe. Oprócz wzrostu gospodarczego wynikającego z napływu kapitału powiązanie Reala z dolarem pogorszyło konkurencyjność gospodarki brazylijskiej (utrata korzyści wynikających z polityki kursu walutowego) i doprowadziło do szybkiego wzrostu zadłużenia zagranicznego tego kraju. Powiązanie Reala z dolarem zwiększyło dług Brazylii z 60 mld US$ w 1994 r. do 350 mld US$ w 1998 r. Inwestorzy patrząc na bankructwo Rosji w 1998 r. dostrzegli ryzyko tkwiące w wysokooprocentowanych brazylijskich obligacjach. W przypadku rozpoczęcia wycofywania kapitału Brazylii szybko skończyłyby się rezerwy walutowe i kraj ten zostałby bankrutem.

Znacząca skala inwestycji Wall Street w Brazylii oraz silne interesy gospodarcze USA doprowadziły do „przedkryzysowej pomocy płynnościowej MFW” w kwocie 41,5 mld USD. Pomoc MFW dla Brazylii została wsparta przez Georga W. Busha. Pomoc ta miała wesprzeć politycznie centrowego kandydata na prezydenta i umożliwić bezpieczne zamknięcie lukratywnych brazylijskich inwestycji przez Wall Street. Pomoc MFW dla Brazylii nie dość, że nie doprowadziła do zmniejszenia problemu zadłużenia kraju to jeszcze doprowadziła do wprowadzenia zabójczych społecznie postanowień Konsensusu Waszyngtońskiego. 13 stycznia 1999 r. w Brazylii nastąpił kryzys finansowy – wskutek odpływu kapitału spekulacyjnego nastąpiła silna deprecjacja Reala. Odpływ kapitału wydrenował rezerwy walutowe banku centralnego i spowodował kryzys społeczno-gospodarczy. W efekcie tego zdarzenia Brazylia zaniechała powiązania kursu Reala z dolarem amerykańskim. „Pomoc MFW” dla Brazylii okazała się ratunkowym „Planem Marshalla” dla kapitału spekulacyjnego z Wall Street, którego koszty ponosi społeczeństwo brazylijskie. „Pomoc MFW” zwiększyła w społeczeństwie Brazylijskim nastroje antyamerykańskie.

1. C.Luiz Inacio Lula da Silva – autor brazylijskiej „trzeciej drogi”

Symbolicznym dla gospodarki Brazylii zdarzeniem było wybranie na prezydenta katolika o lewicowych poglądach, wieloletniego działacza związków zawodowych, Luiza Inacio Lula da Silva (dalej „Lula”). Kadencja Luli rozpoczęła się za czwartym podejściem w styczniu 2003 r. i trwała do końca grudnia 2010 r. Lula w swoim programie politycznym zdecydowanie wystąpił przeciwko stosowaniu w gospodarce przykazań „Konsensusu Waszyngtońskiego” narzuconego Brazylii przez MFW podczas kryzysu 1999 r. Lula był przeciwnikiem globalizacji, rozszerzeniu układu NAFTA (strefa wolnego handlu w Ameryce Północnej) natomiast silnie popierał uniezależnienie się od wpływów amerykańskich w gospodarce, ochronę rynku wewnętrznego i wzrost wydatków socjalnych.

Lula od początku swoich rządów był wyjątkowo wrażliwy na sprawy społeczne. Jego poglądy polityczne wynikały bezpośrednio z przebytej drogi życiowej. Urodził się jako siódme dziecko (z ośmiorga) w biednej rodzinie i jako dziecko zarabiał jako czyścibut. W wieku lat 14 lat Lula został ślusarzem, a mając lat 19 uległ poważnemu wypadkowi w pracy. Problemy z uzyskaniem pomocy medycznej sprawiły, że Lula zaangażował się w działalność związków zawodowych, organizował liczne strajki i protesty, był więziony, a od 1980 r. działał w polityce współtworząc lewe skrzydło Partii Pracujących. Prezydent Lula rozumiał problemy wielodzietnych rodzin, gdyż sam posiadał piątkę dzieci.

Rządy Luli zmieniły Brazylię. Gdy Lula objął władzę sytuacja była katastrofalna, kraj był w zastoju i zadłużony: zagraniczny 207 mld $, wewnętrzny 260 mld $ i 30 mld USD od MFW. W trakcie kolejnych dwóch kadencji Lula uczynił z Brazylii znaczącą potęgę gospodarczą świata. Dlaczego tak się stało? Warto prześledzić aksjomaty polityki gospodarczej Brazylii.

1. D.System aksjomatyczny jako latarnia brazyliskiej polityki społeczno-gospodarczej

Ekonomia nie istnieje jako obiektywna nauka. Na polu tej dziedziny wiedzy rozgrywają się niewidoczne konflikty różnych grup społecznych. Poglądy ekonomiczne głównego nurtu zawsze służą polityce i określonym grupom interesów. Podobnie jest też z rolą państwa w gospodarce. Spór o rolę państwa jest od dziesięcioleci centralnym sporem wśród ekonomistów. Wycofanie się państwa z aktywnej roli, zgodnie z Konsensusem Waszyngtońskim, też jest formą polityki przekazującej kontrolę nad procesami gospodarczymi poza kontrolę społeczną – najsilniejszym niepaństwowym aktorom tej sceny.

Brazylia za prezydentury Luli to przykład alternatywy w polityce gospodarczej – tzw. „Trzeciej Drogi” – aktywnej społecznej gospodarki rynkowej. Za największy problem Brazylii uznano rozwarstwienie dochodowe. Lula uznał nierówności społeczne jako barierę wzrostu (w favelach mieszkało około 26% społeczeństwa). Jego priorytetami po objęciu władzy stało się tworzenie miejsc pracy przez stymulację gospodarki, inwestycje infrastrukturalne, implementacja programów społecznych likwidujących głód i wspierających najuboższe rodziny oraz negocjacyjne formy rządzenia.

Lula położył nacisk na silną rola państwa w gospodarce (Keynesizm) i odszedł tym od założeń Konsensusu Waszyngtońskiego. W swojej polityce postawił na zrównoważenie interesu kapitału społecznego i kapitału finansowego, co zwykle nie występuje w neoliberalnych gospodarkach rynkowych. Poniżej przedstawiono programy społeczne Luli będące dowodem na to, że w zglobalizowanej gospodarce opłacają się inwestycje w kapitał społeczny.

1. E.Programy społeczne

Odwiecznym problemem Brazylii jest rozwarstwienie dochodowe i koncentracja własności w rękach najbogatszych rodzin. Za największy problem Brazylii w okresie prezydentury Luli – uznano właśnie tą kwestię – 10 procent najbogatszych przejmuje 43% PKB – 10% najbiedniejszych zaledwie 1,2% PKB. Uznano, że takie warunki sprzyjają patologiom społecznym: rozwojowi sieroctwa, chorób, przestępczości, narkomani. W okresie prezydentury Luli najubożsi zostali wprowadzeni na rynek konsumenta, co umożliwiło wzrost PKB. W okresie jego rządów odsetek obywateli żyjących w skrajnym ubóstwie spadł z 12% do 4% a klasa średnia powiększyła się o 25 mln osób. Programy socjalne wyrównywania szans i zwiększania potencjału społecznego były obok aktywnej polityki gospodarczej były najważniejszym priorytetem rządów prezydenta Luli. Do najważniejszych programów społecznych zrealizowanych w jego kadencji można zaliczyć:

• Zero Głodu koordynowany przez specjalnie utworzone do tego celu Ministerstwo Rozwoju Społecznego i Walki z Głodem;
• Bolsa Familia (istniejący już wcześniej utworzony przez prezydenta Cardoso) wspierający finansowo rodziny, edukację i wychowanie dzieci. Program przekazywał środki finansowe kobietom w formie kart debetowych pod warunkiem, że wyślą dzieci do szkoły i zapewnią im szczepienia. Szacuje się, że na Bolsa Familia przekazywano rocznie około 1% PKB.

Dogmat neoliberalny twierdził, że nie da się pogodzić globalizacji i wyścigu po zysk z walką z rozwarstwieniem dochodowym oraz inwestowaniem w kapitał społeczny. Za rządów Luli z nędzy wyciągnięto 21 milionów ludzi i udowodniono, że założenia Konsensusu Waszyngtońskiego odnośnie minimalizacji roli państwa są szkodliwe dla zachowania kapitału ludzkiego, który jest podstawą funkcjonowania każdego gospodarującego społeczeństwa. Lula dostrzegł, że dzieci nie są prywatnym problemem ich rodziców, ale ważnym wkładem rodzin w kapitał społeczny.

1. F.Państwowe programy inwestycyjne

Lula dostrzegł, że w gospodarce własność państwowa i prywatna uzupełniają się i ekstremalna prywatyzacja każdej sfery życia nie prowadzi do maksymalizacji dobra publicznego. Zauważył także, że strategiczne interesy gospodarcze kraju powinny być realizowane przez aktywną politykę gospodarczą państwa tworzącą przemysł i miejsca pracy. Przykładem takiej polityki jest Program Przyśpieszania Wzrostu (PAC – „Programa de Aceleração do Crescimento”). Program został uruchomiony w 2007 roku i przeznaczona na niego 300 mld $ do realizacji wspólnie przez sektor prywatny i państwowy. Celem PAC były inwestycje w budownictwo, gospodarkę komunalną, energetykę, transport i logistykę. Program ten miał podtrzymywać koniunkturę i niwelować regionalne dysproporcje rozwojowe. W ramach PAC dokonano wielkich inwestycji w transport kolejowy i wodny w regionach zacofanych gospodarczo i społecznie. Dzięki inwestycjom w elektrownie wodne obecnie 70% energii pochodzi ze źródeł odnawialnych. Przykłady innych programów Luli to Terytoria Obywatelstwa (wspierające najuboższe gminy) oraz Program Umocnienia Rolnictwa Indywidualnego.

U wybrzeży Brazylii odkryto trzecie, co wielkości złoża ropy naftowej. Prezydent Lula postanowił nie sprzedawać jej złóż obcym firmom i nie eksportować jej w nieprzetworzonej formie tylko dokonać rafinacji ją eksportować przy lepszych „terms of trade”. Przychody ze sprzedaży ropy zasilają fundusz rozwojowy, z którego jest finansowana edukacja, nauka, służba zdrowia, nowe technologie i inne cele społeczne.

Aktywna rola państwa w ochronie własnego przemysłu i rynku pracy to także obrona handlowa przed „importem bezrobocia” z gospodarek zewnętrznych. W połowie 2011 przyjęto program Silniejsza Brazylia (Brasil Maior), którego celem była ochrona konkurencyjności przemysłu brazylijskiego. W ramach tego programu przyjęto typowe narzędzia protekcjonistyczne: preferencyjne traktowanie firm brazylijskich w zakupach rządowych, zatrudnienie 120 inspektorów obrony handlowej, nacisk na skuteczne postępowania antydumpingowe, podwyższenie podatków na samochody importowane nie zawierające odpowiedniego udziału produkcji krajowej, program proeksportowy REINTERGRA – zwrot eksporterom do 3% wartości sprzedaży, walka z pod-fakturowanym importem, nacisk na wymianę technologii, udział krajowy we wszystkich kluczowych FDI. W ramach Brasil Maior kładzie się silny nacisk na zwiększanie udziału krajowego w wytwarzaniu dóbr przemysłowych[1]. Jak widać firmy zagraniczne teoretycznie mogą uczestniczyć w przetargach na równych prawach z miejscowymi, niemniej, kiedy warunki ofert są podobne, w praktyce preferuje się firmy brazylijskie.

Brazylijski minister finansów Guido Mantega był pierwszym politykiem tego globalnego mocarstwa, który wypowiedział słowo „wojna walutowa” (competitive devaluation). Stało się to wtedy, gdy Real doznał znaczącej aprecjacji, a brazylijska gospodarka ucierpiała wskutek pogorszenia konkurencyjności w handlu międzynarodowym. Zdarzenie to było efektem polityki pieniężnej krajów pogrążonych w kryzysie i stosujących politykę pieniężną luzowania ilościowego i niskich stóp procentowych (USA, UE, Japonia). Kraje te zwiększają podaż pieniądza w swoich systemach finansowych, aby zwiększyć swoją aktywność gospodarczą na swoich obszarach, osłabić kurs swojej waluty i poprawiając swoją konkurencyjność „wyeksportować bezrobocie” na zewnątrz (podobną politykę – zaniżonego kursu własnej waluty – od dłuższego czasu prowadzą Chiny).

Chroniąc reala przed pogarszającą konkurencyjność aprecjacją wprowadzono w Brazylii kontrolę kapitału i opodatkowano jego spekulacyjne przepływy. Rząd zapobiegł napływowi spekulacyjnego kapitału do Brazylii wprowadzając podatek od wymiany waluty zagranicznej na reala (IOF/FX). W październiku 2010 r. podatek ten osiągnął pułap 6%. Stopa podatku zmienia się w zależności od siły ataków spekulacyjnych na reala. Należy tu podkreślić, że ostatnio nawet MFW sugeruje wprowadzenie narzędzi kontroli kapitałów spekulacyjnych. Kontrola przepływu kapitału jest uznawana za poważny problem przez inwestorów międzynarodowych.

1. G.Siła fiskalna Brazylii

W świecie międzynarodowych finansów znane jest pojęcie „kosztu Brazylii” („the cost of Brazil”) oznaczające, że kraj ten bezwzględnie ściąga podatki od prowadzonej na swoim terytorium działalności gospodarczej. Brazylia nie poddała się globalnemu „równaniu w dół” i kuszeniu kapitału zagranicznego niskimi podatkami – kraj ten pobiera podatki na jednym z najwyższych poziomie na świecie – około 35% PKB. Brazylia stosuje także techniki ograniczające globalnym korporacjom unikanie opodatkowania (tzw. optymalizacji podatkowej).

Ciekawym rozwiązaniem brazylijskim jest podatek CIT – jego stawka wynosi 15%, oraz dodatkowe 10% od nadwyżki powyżej 240 tys. reali. Rozwiązanie takie stawia w korzystnej sytuacji mikro-przedsiębiorców tworzących największą ilość etatów w gospodarce oraz tych sprzedających głównie swoją pracę najemną. Podkreślenia wymaga fakt, że oprócz CIT Brazylia pobiera Podatek Społeczny (“Social contribution tax”): 9% od firm niefinansowych i 15% od firm finansowych. Na terenie Gmin jest także pobierana danina publiczna („municipal tax”, „service tax”) w przedziale od 2% do 5%[2].

1. H.Brazylia 2012 r. – jedna z największych gospodarek świata

Brazylijska gospodarka jest obecnie szóstą wyłaniającą się potęgą gospodarczą świata, największym państwem Ameryki Łacińskiej i piątym krajem na świecie ze względu na kryterium liczby mieszkańców (ponad 200 mln – niska mediana wieku – 28 lat). Na przełomie lutego i marca 2012 r. PKB Brazylii stało się większe niż Wielkiej Brytanii. Do wyprzedzenia piątej w rankingu gospodarek Francji brakuje kilkuset miliardów dolarów.

Brazylia jest krajem posiadającym własny przemysł (w przeciwieństwie do Polski) i prowadzącym własną aktywną politykę nakierunkowaną na wykorzystanie procesów globalizacyjnych przy jednoczesnym zabezpieczeniu interesów własnej gospodarki. Kraj ten nie jest uzależniony od eksportu i wykazuje znaczącą samowystarczalność surowcową. Chiński popyt na surowce generował przez wiele lat nadwyżkę w bilansie handlowym (commodities 70%). Mocną cechą gospodarki brazylijskiej jest silny popyt wewnętrzny generujący około 60% PKB. Brazylia zawarła porozumienia handlowe z UE, Chinami i Indiami, co pozwoliło się jej uniezależnić ekonomicznie od USA i kryzysu, który tam nastąpił w 2008 roku. Brazylia jest jednym z twórców Mercosur (Wspólny Rynek Południa – Mercado Comun del Sur), porozumienia z 1991 r. o wolnym handlu obejmującego Argentynę, Paragwaj i Urugwaj, wzorowanego na Unii Europejskiej.

Obecnie w Brazylii ponad 30 % sektora bankowego nadal pozostaje w rękach państwa. Dochody z pieniądza dłużnego w dużej części są więc własnością społeczną. Brazylia ma stale silne banki państwowe (BNDES, Caixa, Banco do Brasil), uratowały one gospodarkę w czasie kryzysu kiedy banki prywatne odcięły finansowanie, banki te powstały jeszcze w latach 60. jako narzędzie finansowania projektów infrastrukturalnych. BNDES wspiera innowacje i badania. W Brazylii istnieją ponadto waluty alternatywne.

Eksport brazylijski w 2011 r. osiągnął wartość 256 mld USD (26,8% wzrost w stosunku do r.ub.), natomiast import zamknął się sumą 226,2 mld USD (24,5% wzrost w porównaniu do 2010 r.), co pozwoliło krajowi na osiągniecie dodatniego bilansu handlowego na poziomie 29,8 mld USD (47,9% wzrost roczny). Według danych Banku Centralnego Brazylii dług zagraniczny tego kraju wzrósł na przestrzeni ubiegłego roku o 40,5 mld USD (15,78% wzrost w stosunku do 2010 r.), kształtując się na poziomie 297,3 mld USD. Z wymienionej sumy 136,8 mld USD udziału przypadło na zadłużenie banków, 98,3 mld USD należy do sektora prywatnego i 57,8 mld USD do rządu (34,5% ogółu). Kredyty długoterminowe stanowiły 86,9% całości długu, natomiast krótkoterminowe – pozostałe 13,1%. Rezerwy dewizowe Banku Centralnego Brazylii wzrosły w ub. r. o 63,4 mld USD i wynoszą obecnie 352 mld USD (14,2% PKB). Saldo rezerw dewizowych przewyższa wartość zadłużenia zagranicznego Brazylii (297,3 mld USD), czyniąc z niej w pełni wypłacalnego partnera handlowego. Według danych udostępnionych przez Brazylijski Instytut Geografii i Statystyki (IBGE), wzrost PKB Brazylii w 2011 r. wyniósł 2,7% osiągając poziom 2,477 bilionów USD[3].

Brazylia również cieszy się wydanym przez S&P wysokim ratingiem inwestycyjnym (BBB) i przyznaną organizacją wydarzeń sportowych: mistrzostw świata w piłce nożnej w 2014 r. i igrzysk olimpijskich w 2016 r.

1. I.Synteza – Brazylia a stare potęgi gospodarcze Cywilizacji Zachodniej

Porównując Brazylię do starych gospodarek Cywilizacji Zachodniej należy stwierdzić, że w tych ostatnich, wskutek forsowania zasad Konsensusu Waszyngtońskiego, głęboko zaburzono równowagę pomiędzy realizacją interesu społecznego, a realizacją interesu gospodarczych i finansowych lobbies. Stare potęgi gospodarcze poszły za daleko godząc się na nieograniczoną pogoń za zyskiem – wprowadzając deregulację, liberalizując rynki finansowe i akceptując niczym nieskrępowany przepływ kapitału oraz towarów. Spadła w gospodarce rola i efektywność monetarna i fiskalna państw. Ze względu na odebranie państwom prawa do emisji pieniądza, demontaż narzędzi władzy gospodarczej suwerena oraz swobodny transgraniczny przepływ kapitału występuje silny cykliczny problem z pobieraniem podatków, które są obecnie jedynym źródłem wynagradzania kapitału społecznego i dóbr publicznych wykorzystywanych w procesach produkcji.

Brazylia dostrzegła powyższe problemy. Jako silne państwo prowadzi skuteczną politykę ludnościową podwyższając jakość i aktywność kapitału społecznego. Dzieci w Brazylii nie są traktowane jako prywatny opodatkowany luksus tylko wkład rodzin w kapitał społeczny. W krajach Konsensusu Waszyngtońskiego globalny „turbo-kapitalizm” pasożytuje na tkance społecznej, która stanowi podstawę jego istnienia. Państwa uchylają się od wspierania procesów naturalnych mających na celu przetrwanie cywilizacji. Tych zadań nie wykona sektor prywatny podobnie jak też nie zapewni bezpieczeństwa gospodarki narodowej przy trwającej już otwartej wojnie walutowej. Sektor dużych firm nie stworzy nowych miejsc pracy w czasie trwania kryzysu –podmioty te nie zainwestują posiadanych aktualnie przez siebie miliardowych nadwyżek finansowych ulokowanych w aktywach o wysokiej płynności w przedsięwzięcia społeczne obarczone ryzykiem braku wystarczająco szybkiej i wysokiej stopy zwrotu oczekiwanej przez akcjonariuszy.

Słabnąca demokracja w starzejących się społeczeństwach konsumentów, nie zainteresowanych życiem politycznym nie jest w stanie przywrócić należytej równowagi pomiędzy interesem społecznym, a interesem prywatnym skutecznie forsowanym w parlamentach narodowych przez dyktaturę rynków finansowych. Jedynym wyjściem dla Polski na kryzys jest silne państwo i refleksja nad stosowanymi od 1989 r. zasadami emisji pieniądza. Widząc zagrożenia kryzysowe wynikające z permanentnego zadłużania społeczeństw sam MFW zmienił już swoje stanowisko, co natury pieniądza dłużnego[4]. Silne państwo powinno odtworzyć polski przemysł i chronić własny rynek pracy przez szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi (dumping).

Warszawa, dnia 12 października 2012 r.

^[1] Vide ostatnia publikacja MFW: „The Chicago Plan Revisited”